Global miqyosda tobora keskinlashib borayotgan ekologik muammolar insoniyatdan atrof tabiiy muhitga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirishni talab etmoqda. Bu jarayonda ekologik ta’limni uzluksiz rivojlantirib borish muhim o‘rin tutadi.
Ekologik ta’lim – tizimli va uzluksiz o‘quv jarayoni bo‘lib, uning maqsadi nazariy va amaliy bilimlarni, dunyoqarashni, xulq-atvor normalari va qoidalarini, shu jumladan atrof-muhitga, tabiatdan foydalanishga va umuman ekologiyaga munosabatni shakllantirishdir.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ekologik ta’limni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan, xususan, “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 4-moddasida barcha turdagi ta’lim muassasalarida ekologik ta’limning majburiyligi qayd etilgan. Unga ko‘ra, ekologik ta’limning asosiy maqsadi aholining barcha qatlamlarida, jumladan, umumta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarida, oliy ta’lim muassasalari talabalarida atrof-muhitni muhofaza qilish muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iborat.
1977-yilda Tbilisida ekologik muammolar bo’yicha birinchi hukumatlararo konferensiya bo’lib o’tgan. Ushbu tadbir BMT nomidan YUNESKO va UNEP tomonidan tashkil etilgan. Aynan shu tadbirda ekologik ta’limning roli alohida ta’kidlangan Atrof-muhit bo’yicha Tbilisi deklaratsiyasi qabul qilindi.
Tbilisi konferensiyasining yakuniy hujjatida ekologik taʼlimni rivojlantirish bo‘yicha xalqaro hamjamiyat aʼzolari uchun asosiy vazifalar, usullar va tavsiyalar kelishilgan va qabul qilingan. Deklaratsiyaga ko‘ra, ekologik ta’limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
– shahar va qishloqlarning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik jihatdan bog’liqligini to‘g‘ri va aniq idrok etish, daxldorlik hissini kuchaytirish;
– har bir shaxsga tabiatni muhofaza qilish va atrof-muhitni yaxshilashga oid bilim va ko‘nikmalarni egallash, takomillashtirib borish, tabiatni qadrlash, mas’uliyatni his etish, burchlarini anglash imkonini berish;
– jamiyatda atrof-muhit va ekologiyaga nisbatan yangicha munosabat va xulq-atvorni shakllantirish.
Belgilangan maqsadlarga erishish uchun davlatlarga o‘z siyosatining bir qismi sifatida quyidagilar tavsiya etiladi:
– o‘quv rejalariga ekologik xavfsizlik va atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan fanlarni kiritish choralarini ko’rish;
– ekologik ta’lim sohasiga doir tadqiqotlarni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
– ushbu sohada hamkorlik va ilg‘or tajribalarni almashishni amalga oshirish;
– o‘zaro tushunish va tinchlikni mustahkamlashning asosiy dastagi sifatida ekologik ta’limni xalqaro hamkorlikka integratsiya qilish.
Ekologik ta’lim muayyan muammolarning ekologik, ijtimoiy, madaniy va boshqa jihatlarini
ko‘rib chiqishni o‘z ichiga olgan yaxlit yondashuvdan iborat bo’lishi kerak.
Ekologik ta’limda oila instituti muhim o‘rin tutadi, shuning uchun yoshlarni ekologik muammolar bilan tanishtirish uchun oila, jamiyat va maktab hamkorligining yangi sxemasini ishlab chiqish zarur. Ekologik ta’lim zamonaviy ta’lim jarayonida katalizator yoki umumiy belgi rolini o‘tashi zarur. U o‘quvchi va talabalarni ekologik muammolarni hal qilishda ishtirok etishga o‘rgatishi kerak.
Ekologik ta’lim va tarbiya nazariy jihatdan ko’pgina xorijiy olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Xususan, Rossiyada ekologik ta’lim va tarbiyaning nazariy jihatlari quyidagi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan: I.D.Zverev – ekologiya maktab ta‘limi va tarbiyasining yangi jihati sifatida; A.N. Zaxlebniy – ekologik ta’limning maqsadlari, vazifalari va tamoyillari; B.G.Ioganzen va N.A.Rykov – tabiatga g‘amxo‘rlik qilish motivlari; I.T.Suravegina – biologiyani o‘rganishga e’tibor qaratgan holda tabiatga mas’uliyatli munosabatni shakllantirishning fanlararo jarayoni sifatida ekologik ta’lim; A.P.Sidelkovskiy – maktab o‘quvchilarining tabiatga munosabatini shakllantirish omillari; E.S.Slastenina, S.N.Glazachev, N.D.Andreeva, N.P. Nesgovorova, T.M.Nosova, A.V.Mironov, A.V.Afonin, L.A.Sitak – pedagogik kadrlar tayyorlashda ekologik ta’lim masalalari va boshqalar.
2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish strategiyasida belgilangan vazifalarni bajarish, shuningdek, ta’lim tizimini mamlakatimizdagi ekologik muammolarni hal etishga keng jalb etish, yosh avlodning ekologik madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 27-maydagi 434-son qarori bilan O‘zbekiston Respublikasida ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlangan.
Ushbu konsepsiyaning ustuvor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
– uzluksiz ta’lim tizimida ekologik ta’limni rivojlantirishning asosiy tamoyillarini belgilash, ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga izchillik bilan bosqichma-bosqich tatbiq qilish va shu asosda ekologik ta’limning samaradorligini yangi bosqichga ko‘tarish;
– ta’lim dasturlarini mavjud ekologik muammolar va ularni bartaraf etish vazifalaridan kelib chiqib takomillashtirish;
– ta’lim oluvchilarning e’tiborini umumbashariy ekologik muammolarga qaratish orqali ularda ona tabiatning qayta tiklanmaydigan manbalarini saqlab qolish va ulardan oqilona foydalanish borasidagi mas’uliyatni kuchaytirish;
– ekologik ta’limning samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish hamda joriy etish;
– ekologik ta’lim sifatini, kadrlar tayyorlash tizimi samaradorligini hamda barqaror rivojlanish kafolatlari va ustuvorligini ta’minlovchi normativ-huquqiy, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish;
– ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi vakolatli davlat organlari va ta’lim sohasining o‘zaro hamkorligini rivojlantirish.
Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, ta’lim tizimida zudlik bilan tegishli chora-tadbirlar ko‘rishni taqozo etuvchi bir qator muammolar aniqlangan.
Xususan, aholining barcha qatlamlarining bevosita ishtiroki, ekotizimni saqlash va atrof-muhit barqarorligini qo‘llab-quvvatlash muammolariga yoshlarning kuch va e’tiborini jalb etish talab etiladi. Biroq ta’lim tizimining bugungi holati, ekologiya bo‘yicha o‘quv dasturlari zamonaviy talablarga javob bermaydi. Malaka oshirish, ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish, ular asosida ekologik madaniyatni shakllantirishning aniq belgilangan parametrlarini ishlab chiqish zarur.
Ta’lim muassasalarida ekologiya muammolarini targ‘ibot, reklama va yoritishning bugungi holati qoniqarsiz holatda bo‘lib, alohida e’tibor va rag‘batlantirishni talab etadi.
Umuman olganda, aholining tabiatdan foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish mas’uliyati va ekologik faoliyatga qiziqishini shakllantirish ham faol marketing strategiyasi va agressiv reklamani talab qiladi. Ijtimoiy roliklarni namoyish qiluvchi shahar bilbordlari va bilbordlardan foydalanish, mahsulotlar uchun ekologik sumkalardan foydalanish madaniyatini joriy etish, ekologik toza iste’mol tovarlari va xizmatlar uchun trend va moda yaratish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi yoshlar ijtimoiy tarmoqlardagi trendlar ta’siriga juda moyil. Internet resurslaridan ekologik muammolarni yoritishda samarali foydalanish zarur.
Bugungi kunga kelib, ta’lim olish tendensiyasi o‘zgardi, raqamli texnologiyalar va internet asta-sekin ma’lumot va bilim olishning an’anaviy usullarini almashtirmoqda. Masofaviy ta’lim, onlayn darslar paydo bo‘ldi.
Internet-resurslar va ijtimoiy tarmoqlarning asosiy kontingentini bugungi kunda tendensiya
va tendensiyalarni yaratayotgan yoshlar tashkil etishini hisobga olsak, bu mexanizmdan samarali foydalanish kerak.
Ijtimoiy tarmoqlardan to‘g‘ri yo‘nalishda foydalanish va ekotizimni asrashga sodiq va atrof-muhitga e’tiborli “Yashil avlod”ni shakllantirishga yo‘naltirish lozim.
Insoniyat atrof-muhitga muqarrar ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir texnologik taraqqiyot, aholi soni va ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan muntazam ravishda kuchayib boradi. Tabiiy resurslardan o‘ylamasdan foydalanish, muhofaza qilish va tiklash choralarining yetishmasligi, atrof-muhitning kuchli ifloslanishi umidsiz va tuzatib bo‘lmaydigan halokatli iqlim o‘zgarishiga olib keladi. Shu bois ekologik xavfsizlikni ta’minlash insoniyat uchun ham ijtimoiy, ham siyosiy jihatdan strategik muhim vazifa ekanligini anglab yetish zarur. Shunga ko‘ra, hozirgi avlod oldida inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlikni saqlash asosiy vazifadir.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun qadriyatlar tizimini va tabiatga bo‘lgan munosabatni
o‘zgartirish, tabiat va insonni birgalikda rivojlantirishga asoslangan yangicha tafakkur va mafkurani shakllantirish zarur. Buni sifatli ekologik ta’lim va tarbiyasiz amalga oshirib bo‘lmaydi.
Alisher АRZIYEV,
mustaqil tadqiqotchi
