Servitut huquqi – boshqa shaxsning mulkiga nisbatan jismoniy yoki yuridik shaxslarga berilgan qonuniy huquqdir. U o‘tish huquqini, suv manbalariga kirish huquqini yoki kommunal tarmoqlarni o‘rnatish va saqlash huquqini o‘z ichiga olishi mumkin.
Servitut huquqi shartnoma yoki sud qarori kabi qonuniy kelishuvlar orqali yaratiladi va Fuqarolik kodeksiga muvofiq amalga oshiriladi.
Shuni ta‘kidlash kerakki, servitut huquqi tomonlarning muayyan holati va niyatiga qarab doirasi va muddati bo‘yicha cheklanishi mumkin. Ushbu fikrimizga qonuniy misol sifatida O‘zbekiston Fuqarolik kodeksining 173-moddasini keltirish munkin. Unda: “Ko‘chmas mulk (yer uchastkasi, boshqa ko‘chmas mulk) egasi qo‘shni yer uchastkasining egasidan, zarur hollarda esa – boshqa yer uchastkasining egasidan ham o‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqini berishni talab qilishga haqlidir.
O‘zganing yer uchastkasidan piyoda va transportda o‘ta olishni ta’minlash, elektr uzatgich, aloqa va quvur liniyalarini o‘tkazish va ulardan foydalanish, suv bilan ta’minlash uchun, shuningdek ko‘chmas mulk egasining ehtiyojlarini servitut belgilamay turib ta’minlash mumkin bo‘lmagan boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun servitut belgilanishi mumkin.
Yer uchastkasida servitut belgilanishi yer uchastkasi egasining ushbu uchastkaga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlaridan mahrum etmaydi”1 deb belgilab
qo‘yilgan.
“Servitut” so‘zining lug‘aviy ma’nosiga to‘xtalib o‘tsak, u lotincha “servitus”, “servitutis” (burch, majburiyat) so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish ma’nosini bildiradi. Ushbu holat Yer kodeksining 30-moddasiga asosan tartibga solinadi.
Servitut quyidagi maqsadlarda belgilanishi mumkin:
– birovning yer uchastkasi orqali piyoda yoki transportda o‘tish;
– birovning yer uchastkasida drenaj ishlari o‘tkazish;
– birovning yer uchastkasidan elektr, aloqa liniyalari va quvurlar, irrigatsiya, muhandislik va boshqa liniyalar hamda tarmoqlar o‘tkazish va ulardan foydalanish;
– birovning yer uchastkasidan ekinzor va mollarni sug‘orish uchun suv olish;
– mollarni birovning yer uchastkasi orqali haydab o‘tish;
– birovning yer uchastkasida ihota daraxtlari ekish va tabiatni muhofaza qilishga taalluqli boshqa obyektlar barpo etish.
Servitut turlari
Servitutning bir nechta turi bor, ularning har biri egasiga mulkdan maxsus foydalanish imkonini beradi.
- Kommunal servitut
Kommunal servitut eng keng tarqalgan tur bo‘lib, u kommunal xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyaga yoki mahalliy hokimiyatga servitut huquqini berishni nazarda tutadi. U odatda mulk dalolatnomasida tavsiflanadi va hududni belgilovchi xaritani o‘z ichiga oladi. Kommunal xizmatlar uchun servitut bo‘lsa, mulk egasi kommunal xizmat ko‘rsatish kompaniyasi yoki hokimiyatning foydalanishiga to‘sqinlik qilmasa, mulkdan o‘zi xohlagan tarzda foydalanishi mumkin.
- Xususiy servitut
Xususiy servitut mulk egasi jismoniy shaxsga servitutni sotganda yuzaga keladi. Masalan, shaxs qo‘shnisi o‘z hovlisiga avtoulovda kirib-chiqishi uchun o‘z hududidan yo‘l berishi yoki qo‘shni bilan o‘z qudug‘ini baham ko‘rishi mumkin.
Xususiy servitut berish yoki bunday servitutga ega mulkni sotib olishdan oldin mulk egasi yoki xaridor hujjatlarni diqqat bilan ko‘rib chiqishi juda muhim, chunki xususiy servitut ko‘pincha mulk egasining ba‘zi huquqini cheklashi mumkin. Masalan, qo‘shnisiga quyosh energiyasidan foydalanish uchun servitut bergan mulk egasi servitut yonida quyosh nurini to‘sib qo‘yadigan bino qurolmaydi.
- Majburiyat bo‘yicha servitut
Ko‘pincha bir mulk egasi o‘z yeriga va uyiga kirish kabi muhim maqsad uchun boshqasining
yerini kesib o‘tishi kerak bo‘lgan holat yuzaga keladi. Yer egasiga o‘z uyiga yoki mulkiga kirishni rad etib bo‘lmaydi va bu odatda yer dastlab bo‘linganda dalolatnomada hisobga olinadi. Garchi zaruriyat servitutga bo‘lgan huquqni yuzaga keltirsa-da, majburiyat bo‘yicha servitutning aniq joylashuvi dalolatnomada qayd etilishi shart.
- Belgilangan servitut
Reseptiv servitut kimdir ma’lum bir maqsad uchun boshqa birovning yerida servitut olganida yuzaga keladi. Bunda servitutni olgan shaxs mulkdan faqat belgilangan vaqt davomida foydalanadi.
- Jamoat servituti
Jamoat servitutida mulkdor umumiy foydalanish uchun yerining ma’lum bir qismini beradi. Masalan, yer egasi mulkining bir qismiga sayr qilish uchun jamoat kirishiga ruxsat berishi mumkin.
Servitut huquqiga oid ishlarda qatnashuvchi tomonlar
Servitut huquqiga oid ishlarda turli subyektlar qatnashadi: yer egasi, servitut egasi, qo‘shni
mulk egalari va yuridik mutaxassislar. Yer egasi, servitut egasi va har qanday ta’sir ko‘rsatadigan qo‘shni mulk egalari asosiy ishtirokchilar sirasiga kiradi. Yer egasi – mulkka egalik huquqiga va servitut berish yoki berishni rad etish huquqiga ega bo‘lgan jismoniy shaxs. Servitut egasi – servitutdan foydalanadigan va yerga nisbatan muayyan huquqlarga ega bo‘lgan tomon. Servitut qo‘shni mulk egalarining mulkiy huquqlari va yerdan foydalanish huquqiga ta’sir qilishi mumkin. Yuridik mutaxassislar barcha ishtirokchilar uchun adolatli qaror chiqarilishiga xizmat qiladi.
Servitut bilan bog‘liq huquqiy muammolar Servitutlar yer bilan bog‘liq operatsiyalarni osonlashtirish va shaxs huquqlarini ta’minlash bilan birga, huquqiy muammo va nizolarni keltirib chiqarishi ham mumkin. Ularni hal qilish Fuqarolik kodeksi va uning servitutga oid qoidalarini chuqur tushunishni talab qiladi.
Kengroq tasavvurga ega bo‘lish uchun misol keltiramiz. Aytaylik, fuqaro A. o‘zining yerida imorat tiklashi oqibatida uyning oldidan o‘tuvchi ariq ko‘milib, undan keyingi yer uchastkalariga suv o‘tmay qoldi. Qo‘shnilari esa yerni qayta qazib quvur yotqizishni taklif qildi, lekin A. rozi bo‘lmadi. Bunday vaziyatda Fuqarolik kodeksi 173-moddasining 4-qismiga binoan “Servitut belgilashni talab qilayotgan shaxs bilan o‘zga yer uchastkasining egasi o‘rtasidagi bitimga muvofiq servitut belgilanishi va u ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim”2.
Agar servitutni belgilash xususida taraflar kelisha olmasa bahs servitut belgilashni talab qilayotgan shaxsning (qo‘shnilarning) da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal etilishi ko’zda tutilgan.
O‘zbekiston Oliy sudi plenumining 2006-yil 3-fevraldagi “Yer kodeksini tatbiq qilishda sud amaliyotida vujudga keladigan ayrim masalalar to‘g‘risida”gi qarorining 16-bandiga e’tibor qaratamiz. Unda Yer kodeksining 30-moddasiga asosan servitut uni belgilashni talab qilgan shaxslar bilan o‘zga yer uchastkasining egalik qiluvchisi, foydalanuvchisi, ijarachisi va mulkdori o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq, agar ular o‘zaro kelisha olmasa, sudning hal qiluv qarori bilan belgilanishi ko‘rsatilgan3.
Servitut belgilangan yer egasi, yerdan foydalanuvchi, yer uchastkasining ijarachisi va mulkdori servitut kimning manfaatini ko‘zlab belgilangan bo‘lsa, o‘sha shaxsdan ushbu yer uchastkasidan foydalanganlik uchun mutanosib haq talab qilishga haqlidir.
Xulosa qilib aytganda, Fuqarolik kodeksiga muvofiq yer oldi-sotdisi va mulkiy huquqlar bilan bog‘liq ishlarni yuritishda servitutni tushunish juda muhim.
Servitut mulkka egalik qilmaydigan, lekin ma’lum maqsadda foydalanadigan shaxslarga muayyan huquqlarni beradi. Biroq servitut huquqiy muammo va nizolarga ham olib kelishi mumkin, bu esa yuridik mutaxassislarni jalb etishni talab qiladi. Servitut nimaligini, manfaatdor tomonlarni va huquqiy himoya vositalarini tushunish orqali shaxslar o‘z huquqlarini himoya qilishlari va har qanday nizoni muammosiz va adolatli hal etishlari mumkin.
Rustam XURSANOV,
Toshkent davlat yuridik universiteti
fuqarolik huquqi kafedrasi dotsenti,
yuridik fanlar doktori
1 https://lex.uz/docs/-111189#-154341.
2 https://lex.uz/docs/-111189#-153802.
3 https://lex.uz/docs/-1455984.
