Giyohvand moddalarning savdosi bilan qonunga xilof ravishda shug’ullanish zamonaviy jamiyatning jiddiy va murakkab muammosi bo‘lib, u turli mamlakatlar va mutaxassislar o‘rtasida yangi texnologiyalar, usullar va hamkorlik yo’lga qo’yilishini talab qiladi. Informatsion texnologiyaning rivojlanishi va internetning keng yoyilishi bilan tovar va xizmatlar savdosi onlayn muhitga o’tkazilmoqda.
Giyohvandlik vositalari ham bundan mustasno emas, bugungi kunda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning internet tarmog‘ida qonunga xilof ravishda aylanmasi juda katta miqyosga yetib, uning maqsadli auditoriyasi yoshlarga qaratilgan. Bu esa yoshlarning shaxs sifatida shakllanishiga, ularning kelajagiga, hayotda o‘z o‘rnini topishiga xavf tug‘dirib, ularning salomatligiga zarar yetkazadi, shu sababli giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanmasiga qarshi kurash bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ko‘rish zarur.
Sababi internetda onlayn sotuvlar keng rivojlanib, kokain, geroin yoki marixuana kabi dorilar bilan bir qatorda fentanillar kabi “kriptovalyuta preparatlari” ham sotilmoqda. Bunday xavfli moddalarni xarid qilishni osonlashtirish uchun Darknetdagi (Internetda maxfiy tarmoq) ixtisoslashtirilgan saytlarda sotiladi. Bunda xaridor va sotuvchining maxfiyligini ta’minlash uchun maxsus dastur va qurilmalardan foydalaniladi.
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning internet tarmog‘ida noqonuniy tarqalishini tekshirish huquqni muhofaza qiluvchi organlar uchun murakkab vazifa hisoblanadi. Birinchidan, tergovchilar internetda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning noqonuniy tarqalishi faktini aniqlab olishlari kerak. Buning uchun ular turli texnik usullardan, jumladan, tarmoq trafigini monitoring qilish, ochiq va yopiq internet-forum va saytlarni tahlil qilish, shuningdek, axborot xavfsizligi mutaxassislari va ixtisoslashtirilgan xizmatlar bilan hamkorlikda ish olib borishadi.
Giyohvand moddalarning noqonuniy tarqalishi faktini aniqlagandan so‘ng tergovchilar tergovni boshlashlari mumkin. Ular qidiruv o‘tkazishlari yoki hisobni buzish yoki ma’lumotlarga maxfiy kirish uchun ruxsat olishlari mumkin. Jinoyatchilarni aniqlash uchun elektron pochtani kuzatish yoki tuzoq qo‘yish maqsadida internet orqali giyohvand moddalarni sotib olish ham mumkin.
Tergovda jinoyatchilarni aniqlash va kuzatishga yordam beradigan kiberjinoyatlar bo‘yicha mutaxassislar muhim rol o‘ynaydi. Ular metadata tahlili, IP manzilini kuzatish, qidiruv so‘rovlari va boshqa usullardan foydalanishlari mumkin.
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning internet tarmog‘ida noqonuniy tarqalishini tekshirishda xalqaro ahamiyatni hisobga olish zarur. Ko‘pincha kiberhujumchilar boshqa mamlakatlarda joylashgani sababli bu borada turli davlatlarning huquq-tartibot idoralari bilan hamkorlik qilish talab etiladi. Bunday holatda ma’lumot olish va jinoyatchilarni aniqlash uchun xalqaro huquqiy yordam zarur.
Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning internet tarmog‘ida noqonuniy tarqalishi muammosini hal qilish nafaqat noqonuniy kontentni tekshirish va jinoiy javobgarlikka tortishni, balki undan foydalanishni cheklash choralarini ko‘rishni, foydalanuvchilar o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borishni va aholi o‘rtasida huquqiy ongni shakllantirishni ham talab etadi.
Internet tarmog‘idan foydalangan holda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning noqonuniy tarqalishiga qarshi samarali choralar ko‘rayotgan davlatlardan biri AQShdir.
Mazkur davlat tajribasini ko‘rib chiqsak, tergov jarayoni huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan amalga oshiriladigan bir necha bosqich va vazifalarni o‘z ichiga oladi:
1. Monitoring va tahlil: kiberxavfsizlik bo‘yicha mutaxassislar va huquqni muhofaza qilish organlari tahlilchilari internet va ijtimoiy tarmoqlarda giyohvand moddalar savdosi bilan bog’liq shubhali harakatlar, tashkilotlar yoki shaxslar mavjudligini kuzatib boradilar.
L.Kuzina fikricha, jamiyat tomonidan shunday jinoyatlarni sodir etishining asosiy sabablari internet orqali oson pul topish imkoniyatini qo‘lga kiritish, huquqiy ongning past darajasi bo‘lib, giyohvand moddalar savdosini tashkil etuvchi uyushgan shaxslar tomonidan “yollash” mexanizmi orqali amalga oshiriladi1.
2. Tergov harakati: tergovchilar gumon qilinayotgan tashkilotlar yoki shaxslar haqida turli usullardan foydalangan holda ma’lumotlarni yig’adilar, masalan, agentlarning kirib kelishi, yashirin kuzatuv va tinglash ishlarini olib borish. Shuningdek, ular boshqa huquqni muhofaza qilish idoralari va Narkotiklarga qarshi kurash boshqarmasi (DEA), Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA, USFDA) kabi ixtisoslashgan idoralar bilan ma’lumot almashish va harakatlarni muvofiqlashtirish uchun hamkorlik qiladi.
3. Nazorat qilinadigan xaridlar va tuzoqlar: tergovchilar Darknet va giyohvand moddalarni sotish bilan bog’liq jamoalar kabi onlayn bozorlarga kirishlari mumkin, anonim hisob raqamlar va maxsus texnologiyalardan foydalangan holda sinov xaridlari, nazorat ostida sotib olishlar yoki gumondorlarni voqea joyida ushlash uchun tuzoqlarni o‘rnatishlari mumkin.
4. Internet-provayderlar bilan hamkorlik: huquq-tartibot idoralari shubhali veb-saytlar yoki foydalanuvchi hisoblari haqidagi ma’lumotlarga kirish uchun Internet-provayderlar (ISP) bilan hamkorlik qiladi. Bu kompyuter manzillari (IP), foydalanuvchi yozuvlari va yozishmalar mazmuni haqidagi so‘rovlarni o‘z ichiga olishi mumkin.
5. Oshkor qilish va hibsga olish: yetarli dalillar va ma’lumotlarni to‘plagandan so‘ng huquqni muhofaza qilish organlari ayblov qo‘yadi va gumonlanuvchilarni qo‘lga olish bo‘yicha operatsiyalarni o‘tkazadilar. Shuningdek, ular giyohvand moddalar savdosi bilan bog’liq obyektlarda tintuv o‘tkazishlari mumkin.
Qidiruv-tergov ishlari yanada samarali bo‘lishi uchun T.Chistanov taklif qiladi: “Ushbu guruh jinoyatlarini samarali tergov qilishni taʼminlash uchun shubhali saytlar, tarmoqlar, internet-do‘konlarni kuzatuvchi, fuqarolarning sharhlari va boshqa xabarlarini o‘rganuvchi kiber-patrul bo‘limi tashkil etilishi kerak”2.
Statistik maʼlumotlarga ko‘ra, 2022-yil davomida huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan 8681 ta noqonuniy giyohvand moddalar savdosi qayd etilgan. Hokimiyat maʼlumotlariga ko‘ra, ashyoviy dalil sifatida 2 tonnadan ortiq narkotik moddalar olingan3.
Internet tarmog’idan foydalangan holda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof ravishda muomala qilish tergovining quyidagi xususiyatlari mavjud:
– anonimlik: internet foydalanuvchiga anonim qolish imkoniyatini beradi. Ma’lumotni jo‘natuvchi va oluvchi o‘z shaxsi va joylashuvini yashirishi mumkin;
– yurisdiksiya chegaralari: internetda giyohvand moddalar savdosi turli mamlakatlar chegaralari orqali to‘siqsiz o‘tishi mumkin, bu esa yurisdiksiyani aniqlashda va turli davlatlarning huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin;
– texnik qiyinchiliklar: internetda tekshirish IP manzillar, elektron to‘lovlar va boshqalar kabi raqamli ma’lumotlarni kuzatish va tahlil qilish uchun maxsus bilim va imkoniyatlarni talab qiladi;
– bilimga qo‘yiladigan talablar: axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxassislar kiberxavfsizlik va internetning texnik jihatlari bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lishi kerak;
– dalillarning murakkabligi: giyohvand yoki psixotrop moddalar savdosi to‘g’risida dalillarni
olish, internetda aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin, chunki raqamli izlarning yaxlitligi va izchilligini saqlab qolish muhimdir.
Giyohvandlik vositalarining internet tarmog‘i orqali tarqatilishi nafaqat yetkazib beruvchi mamlakatlarda, balki qabul qiluvchi mamlakatlarda ham muammo tug‘dirmoqda, shuning uchun giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanishiga qarshi samarali kurashish maqsadida turli mamlakatlar huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirib kelmoqda. Internetda giyohvand moddalar yoki psixotrop moddalar aylanmasi jiddiy muammo va uni hal qilishda kompleks yondashuv talab qilinadi.
Quyida ushbu muammoning ba’zi yechimlari keltirilgan:
– xalqaro hamkorlik: davlatlar internet tarmog’ida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashda axborot almashish va harakatlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha xalqaro hamkorlikni kuchaytirishi kerak. Jahon miqyosida samarali faoliyat yuritadigan xalqaro norma va standartlarni ishlab chiqish muhim. Masalan, bugungi kunga qadar boshqa davlatlar o‘rtasida axborot almashish va muvofiqlashtirish natijasida Markaziy Osiyo mintaqaviy axborot-muvofiqlashtirish markazi (CARICC) va uning ishtirokchi-davlatlar, narkotik moddalarning qonunga xilof aylanishining 43 ta holati tekshirilib, 11 tonnadan ortiq noqonuniy giyohvandlik vositalari (opiy, geroin), sintetik giyohvandlik vositalari musodara qilindi, turli mamlakatlarda 53 ta uyushgan jinoiy guruh qo‘lga olindi4;
– qonunchilikni takomillashtirish:
davlatlar internetda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi samarali kurashish uchun o‘z qonunchiligiga o‘zgartirishlar kiritishlari kerak. Bunga jazo choralarini kuchaytirish, huquqni muhofaza qilish organlarining vakolatlarini kengaytirish va ushbu muammoni hal qilish uchun yangi qonunlar yaratish kiradi;
– internet-provayderlar bilan hamkorlik qilish: internet-provayderlar huquqni muhofaza qilish organlari bilan faol hamkorlik qilishlari va giyohvand moddalar savdosi bilan shug’ullanuvchi saytlarni aniqlash va blokirovka qilishda yordam berishlari zarur.
Provayderlar va huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasidagi munosabatlarning shaffofligi majburiy bo‘lishi kerak;
– profilaktika va reabilitatsiya: narkotik moddalarni iste’mol qilishning zarari haqida ma’lumotni tarqatish, ayniqsa, internet orqali profilaktika ishlarida muhim o‘rin tutadi. Internet orqali giyohvandlik bilan bog’liq muammolarga duch kelgan odamlarni reabilitatsiya qilish va jamiyatga reintegratsiya qilish maqsadida yordam va qo‘llab-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish kerak;
– texnik yechimlarni ishlab chiqish: internet tarmog‘ida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishini aniqlash va blokirovka qilish bo‘yicha yangi texnik yechimlarni ishlab chiqish va joriy etish ham muhim jihat hisoblanadi. Internet saytlarini kuzatish va noqonuniy faoliyatni aniqlash uchun algoritmlar va sun’iy intellektdan foydalanish ushbu muammoni hal qilishga yordam beradi;
– jamiyatning boshqa tarmoqlari bilanhamkorlikni kuchaytirish: huquqni muhofaza qiluvchi organlar narkotik dorilar olib o‘tilishi va tarqalishining oldini olish uchun jamiyatning boshqa tarmoqlari, masalan, moliya institutlari, pochta jo‘natmalari va logistika kompaniyalari bilan faol hamkorlik qilishi kerak.
Bu yechimlar birgalikda internet tarmog‘ida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof ravishda aylanishiga qarshi samarali kurash olib borishga, fuqarolar salomatligi va jamoat xavfsizligini himoya qilishga xizmat qiladi va ular davlatlar, huquq-tartibot idoralari, internet provayderlari, tashkilotlar va fuqarolarning birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan amalga oshadi.
Kelgusida tezkor-qidiruv tadbirlarini ishlab chiqish, jumladan, kuzatish, fuqarolarni so‘roq qilish, sud-tibbiyot, tezkor-ma’lumotnoma, yordamchi yozuvlarni, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlar va internetdagi turli saytlarni tekshirish muhim ahamiyatga ega. Ushbu ma’lumotlarga ko‘ra izlar va boshqa ashyoviy dalillarni aniqlash uchun yozishmalar kimlar bilan olib borilayotganini aniqlash, telefon suhbatlari, SMS xabarlar, elektron pochta xabarlarini nazorat qilish, yozishmalar olib borilayotgan shaxslarni aniqlashda ularning ish joylarini tekshirish tavsiya etiladi. Gumon qilinuvchining IP-manzilini aniqlagandan so‘ng, internet-provayderga u kim uchun ro‘yxatdan o‘tganligi, ro‘yxatdan o‘tish paytida o‘rnatish ma’lumotlari, manzili, afzal qilingan dasturiy ta’minot, ma’lum vaqt ichida eng ko‘p foydalaniladigan saytlar haqida ma’lumot olish uchun so‘rov yuboriladi. Ro‘yxatga olish paytida tizimga kiritilgan turli xil identifikatsiya ma’lumotlarini o‘z ichiga olgan hisoblar, gumon qilinuvchi shaxslarni ushlash uchun yetarli asoslar mavjud bo‘lsa, zarur choralar ko‘riladi, sud-tibbiyot videoyozuvidan foydalanish uchun texnik vositalar, qurollar, zarur daliliy maʼlumotlarni mahkamlash, olib qo‘yish va qadoqlash vositalari tayyorlanadi.
Hibsga olish taktik operatsiya deb ataladigan tergov usulidan foydalangan holda boshqa chora-tadbirlar bilan birgalikda amalga oshirilishi tavsiya etiladi. Unga quyidagilar kiradi: tezkor eksperiment, test sotib olish, ushlab turilgan shaxsni tintuv qilish va so‘roq qilish, atrof-muhitni, kompyuterini tekshirish, elektron hujjatlarni olib qo‘yish va ko‘zdan kechirish, bayonnomada va texnik vositalar (audio, foto va videoyozuvlar) yordamida qayd etish.
Sinov xaridini o‘tkazishda jinoyatchini jinoiy qo‘l bilan ushlab turish mumkin bo‘ladi, bu dalil
olish uchun puxta rejalashtirilgan, manfaatdor bo‘lmagan shaxslar faqat ularning roziligi bilan jalb qilinadi, huquq va majburiyatlari tushuntiriladi va keyinchalik ular guvoh sifatida so‘roq qilinadi. Amaliyot davomida muhim element tayyorgarlik bosqichi bo‘lib, guruh tarkibi aniqlanadi, banknotalar tayyorlanadi, ularda maxsus moddalar bilan belgilar qo‘llaniladi. Ushbu moddaning namunalari, banknotlarning nusxalari, sotib olingan buyumlar tekshiriladi, umumiy va alohida belgilar qayd etiladi, tushuntirish yozuvi solingan qoplarga qadoqlanadi, ishtirokchilarning imzolari va tadbir rahbarining muhri bilan muhrlanadi. Sinov sotib olish natijalari sertifikatda hujjatlashtirilgan, tayyorgarlik, ish bosqichida va mahkamlash bosqichidagi barcha harakatlarni ko‘rsatadi.
Tekshiruvning keyingi bosqichida tintuv paytida ham ish joyida, ham yashash joyida barcha telekommunikatsiya vositalarini aniqlash tavsiya etiladi. Elektron ma’lumotlar va hujjatlarni qidirish va olib qo‘yish; kompyuter-texnik, sud-tibbiyot, sud-biologik, sud-tuproqshunoslik ekspertizalari, kompleks, komissiya va boshqa ekspertizalar tayinlanadi. Tintuv chog‘ida giyohvandlik vositalarini, ularni qadoqlash uchun asbob-uskunalar, jinoiy yo‘l bilan olingan aloqa vositalari, kompyuter texnikasi, sim-kartalar, texnik va boshqa hujjatlar, shu jumladan elektron noutbuklar, naqd pullar, bank kartalari, shuningdek, boshqa mol-mulkni tintuv qilish tavsiya etiladi.
Shu bilan birga, hech qanday narsaga tegmaslik, o‘zingizdan hech qanday iz qoldirmaslik va mumkin bo‘lgan jinoyatchining izlariga zarar bermaslik zarur.
Bunda quyidagi taktikalardan foydalanish tavsiya etiladi: tayyorgarlik bosqichida qo‘lga olish yoki qidiruv joyini o‘rganish, kompyuter telekommunikatsiya qurilmalari, modemlar, marshrutizatorlar va boshqa qurilmalar mavjudligini aniqlash lozim.
Musodara qilish bayonnomasida olib qo‘yilgan ashyolar va hujjatlarning aniq vaqti va joylashuvi, shu jumladan elektron, atrof-muhit uchun majburiy bo‘lgan, texnik jihozlarning, ishlab chiqaruvchi korxona nomi, ularning tarkibiy qismlari, seriyasi, inventar zavod raqamlari, asosiy vositalarning xususiyatlari ko‘rsatiladi.
Shunday qilib, internetdan foydalangan holda giyohvand moddalar savdosini samarali tekshirish uchun quyidagilar taklif etiladi: gumonlanuvchini aniqlash va ushlash, internet monitoringi, kuzatuv, fuqarolar bilan suhbatlar o‘tkazish, sud-tibbiyot, tezkor ma’lumotnoma, yordamchi yozuvlarni, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlar va turli saytlarni tekshirish maqsadida dastlabki bosqichda sud-tibbiyot ekspertizasi xususiyatlarining elementlari to‘g‘risidagi bilimlardan foydalangan holda internetda telefon suhbatlarini, SMS-xabarlarni, elektron pochtani boshqarish, internet-provayder bilan so‘rovlarni amalga oshirish kerak. Agar hibsga olish uchun yetarli ma’lumot mavjud bo‘lsa, taktik operatsiya, jumladan, operativ eksperiment, test sotib olish va hibsga olish rejalashtiriladi.
Xulosa qilib aytganda, internet tarmog‘idan foydalangan holda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof ravishda aylanishini tekshirish raqamli izlar sohasida maxsus bilim va tajribani, shuningdek, bunday jinoyatlarning oldini olish uchun xalqaro hamkorlikni talab qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, internetdan foydalangan holda giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar noqonuniy savdosini tekshirish murakkab va juda ko‘p resurslarni, kiberxavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarni va turli huquqni muhofaza qilish idoralari o‘rtasidagi hamkorlikni talab qiladi. Biroq bu jarayon internet tarmog‘ida giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning qonunga xilof ravishda aylanishining oldini olish va unga qarshi kurashish, jamiyatni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega.
Malikaxon URMANOVA,
IIV Akademiyasi muzeyi boshlig‘i, katta leytenant
1 https://cyberleninka.ru/article/n/nezakonnyy-oborot-narkotikov-v-seti-internet.
2 https://cyberleninka.ru/article/n/nezakonnyy-sbyt-narkoticheskih-sredstv-s-ispolzovaniem-telekommunikatsionnyh-setey-i-ustroystv.
3 Internetda giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi/Kun.uz rasmiy sayti// URL:https://kun.uz/ru/90020832.
4 https://www.unodc.org/documents/centralasia//2022/ROCA_Annual_Report_2021/ROCA_AR_2021_RU.pdf.
