AQSHda mamlakat bo‘ylab oilaviy sud ishlarining ko‘paygani va har kuni oilaviy advokatlar tomonidan ko‘p sonli ajrashish ishlariga oid hujjatlarning kelib tushishi bu borada tarixiy rekord qayd etilishidan darak bermoqda. Mutaxassislarning hisobiga ko‘ra, 2022-yilning so‘ngiga qadar 1,7 milliondan ortiq ajralish kuzatilishi mumkin. Bu Covid-19 pandemiyasi davridagidan ikki baravar ko‘p bo‘lib, eng yomon vaziyat Nyu-York shahrida kuzatilmoqda.
“Ajralish qarori” kitobining muallifi Marjori Engelga ko‘ra “Amerika oilalarining qariyb yarmi “qiyin” oilalar” deb ataladi. Qoidaga ko‘ra, bu oilalarning a’zolari ajralish bosqichidan o‘tishgan.
Amerikada ajralishlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita 125 million kishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ma’lumki, Gallap xizmati muntazam ravishda amerikaliklarning turli xil axloqiy masalalarga bo‘lgan munosabatini o‘rganish maqsadida intervyu usulida so‘rov o‘tkazib keladi.
So‘nggi o‘n yil ichida Qo‘shma Shtatlardagi har o‘n kishidan yettitasi oilaviy ajralishlarga nisbatan mo‘tadil munosabatdaligi, uni nomaqbul ish deb hisoblamasligi, bunga odatiy hol
sifatida qarashi ma’lum bo‘ldi.
Amerikadagi oilalarning holatini tahlil qiluvchi yillik hisobotlarni nashr etuvchi Milliy nikoh loyihasi (National Marriage Project) 2012-yil uchun ma’lumotlarni sarhisob qilib, AQSHda odatda nikohlarning yarmiga yaqini ajralish bilan tugashini alohida ta’kidlaydi.
Amaliy sotsiologiya va davlat siyosati sohalarida ko‘p yillar davomida faoliyat olib borgan professor Endryu Cherlin AQSHdagi oilalarning muammolari, nikoh institutining jamiyatdagi o‘rni, ajrashish va uning oqibatlarini 30 yil davomida jiddiy o‘rgangan.
Shu mavzularga bag‘ishlangan 5 ta kitob yozgan. E. Cherlinning “Nikoh karuseli – bugungi kunda Amerikadagi nikoh va oilalar holati” nomli so‘nggi kitobida (2010-yil) Amerika jamiyati nikoh qurish va ajralish borasida “sekinlashishi” yoxud to‘xtashi kerakligini, juftliklarning birgalikda yashash tarzini qayta ko‘rib chiqish jamiyat va kelajak avlod manfaati yo‘lida muhimligini ta’kidlaydi.
MA’LUMOT O‘RNIDA:
E. Cherlinning tadqiqotiga ko‘ra, 15 yoshga to‘lgunga qadar amerikalik bolalarning 40 foizga yaqini ota-onasining ajrashish jarayonini boshidan kechiradi. Onalari bilan qolgan bolalarning aksariyati 15 yoshga qadar kamida uchta yangi “ota” bilan birga yashash tajribasiga ega bo‘ladi.
Ajralishlar har bir oila va uning a’zolari, jumladan, bolalar uchun qayg‘uli va salbiy holat sifatida baholanadi. Oilaviy ajralishlarning oldini olish maqsadida albatta mazkur holatga olib keluvchi sabablarni tadqiq etish muhim ahamiyatga ega. Quyida Amerika jamiyatidagi oilaviy ajralishlarga olib keluvchi asosiy sabablar tahlil qilindi.
Ajrashish sabablari Radford universiteti tomonidan chop etilgan tadqiqot (2012-yil) shuni ko‘rsatdiki, amerikaliklar ajralishning asosiy uchta sababi sifatida o‘zaro muloqot muammolari, xiyonat va moddiy qiyinchiliklarni keltirgan. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, mazkur tadqiqotda respondentlarning 5-6 foizi xiyonatga nisbatan xotirjam, toqatli munosabatda ekanligi aniqlangan. Bu holat xiyonat haqiqatan ham ajralishlarda muhim o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birgalikda oilaning daromadi yiliga 50 000 dollardan oshsa, nikohning dastlabki o‘n yilida ajralish ehtimoli 30 foizga kamayishi iqtisodiy omilning naqadar muhim ahamiyatga egaligini ko‘rsatmoqda.
Aholining nikoh institutiga nisbatan munosabatining o‘zgarishi Amerikadagi juftliklarning osonlik bilan ajrashishga qaror qilishining yana bir sababi sifatida ko‘rilmoqda. Ma’lumki, Amerika doimo diniy mamlakat bo‘lib kelgan va asosiy diniy konfessiyalar nikoh institutini muqaddas deb bilishadi. Shuning uchun uzoq vaqt davomida Qo‘shma Shtatlarda ajralishlarga salbiy munosabatda bo‘lishgan. Ammo 1960-yildan 1980-yilgacha bo‘lgan davrda nikoh to‘g‘risidagi qonunlarning liberallashuvi hamda diniy dogmalar obro‘sining pasayishi Qo‘shma Shtatlarda ajralishlar soni ikki baravar ko‘payishiga olib keldi. Keyingi
yillarda jarayon biroz yaxshilanib, ajralishlar soni asta-sekin turg‘unlashgan bo‘lsa-da, umumiy hisobda ajralishlarning o‘sishi kuzatilmoqda. E. Cherlin AQSH va Shvetsiyadagi aholining cherkovga borish va ajralish ko‘rsatkichlarini taqqoslab, “dindor amerikaliklar hali ham xudosiz shvedlardan ko‘ra ko‘proq ajralishmoqda” deb hazil qiladi.
Garchi amerikaliklarning 60 foizi muntazam ravishda cherkovga borib, u yerda fuqarolar nikoh qurishga “ilhomlantirilsada” ajrashgan amerikalik erkaklarning 68 foizi, ayollarning esa 73 foizi ajrashganidan hech qachon afsuslanmasligini aytishgani yuqoridagi fikrni isbotlamoqda.
Shu bilan birga AQSHda ajralishlar dindor bo‘lgan shtatlarda haqiqatan ham sezilarli darajada ko‘proq qayd etiladi.
Bu holat konservativ shtatlarda odamlarning nikohga bo‘lgan munosabatining o‘zgargani bilan birgalikda, ularning odatda ertaroq oila qurishlari, bir-birlari to‘g‘risida kam ma’lumotga ega bo‘lishlari hamda iqtisodiy jihatdan mustahkam asosga ega emasligi (kam maosh olishlari) bilan izohlanadi.
Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, 2022-yilda bashorat qilingan ajralishlar sonining ortishiga ta’sir qiluvchi yana bir hodisa – nikoh institutining yo‘q bo‘lib ketishi, ya’ni jamiyatda o‘z vazifalarini bajarmay qo‘yganligidir. Agar 1960-yilda amerikalik kattalarning atigi 13 foizi to‘liq yolg‘izlikda yashagan bo‘lsa, hozir ularning soni 50 foizga yaqinlashmoqda. Bugungi kunda nikohlangan er va xotinlarning 25 foizdan ham kamroq qismi oila sifatida birga yashab kelishadi.
E. Cherlin olib borgan izlanishlari asosida ajralishlar oilada er yoki xotin juftining o‘zining ijtimoiy talablariga javob bermasligini his qilishi va buni o‘zgartirish istagi tufayli yuzaga kelishini ta’kidlaydi. Bu holat odatda oliy ma’lumotli oilalarda ko‘proq uchrashini aytib o‘tadi.
Shuningdek, tadqiqot davomida oliy ma’lumotli 35 yoshgacha bo‘lgan amerikalik ayollarning uchtadan ziyod sheriklar bilan birga yashash tajribasiga ega ekani aniqlangan. Axborotning jadal oqimi va uning insonlar tomonidan har kuni ko‘p miqdorda qabul qilinishi o‘zining salbiy oqibatlarini oilaviy munosabatlarda ham ko‘rsatmoqda. Big Apple boshqaruvi va nikohni targ‘ib qiluvchi notijorat tashkilotlarning fikricha, ideal munosabatlarga ega bo‘lmagan juftlar misli ko‘rilmagan ajralish ko‘rsatkichlari borasidagi axborotni doimiy ravishda informatsion manbalardan ko‘rishi ularning ajralishga moyilligini oshirmoqda.
Ajralish miqdori ortishining yana bir muhim sabablaridan biri sifatida er va xotinlarni bir-birlari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazishga majbur qilgan Covid-19 pandemiyasi ko‘rsatilmoqda. Ular uchun bu holat psixologik qiynoqlarga aylandi.
Ma’lumot o‘rnida: kriminalistik psixologiyada juda yaxshi tasvirlangan: bir kamerada yashagan mahbuslar qamoqda o‘tirgan yillar davomida bir-birini shu qadar yaxshi o‘rganadilarki, muddati tugagandan so‘ng ular asosan bir kishilik kamerani orzu qiladilar (jazo kamerasi / bir kishilik kamera, lekin bitta kamera). Kameradoshlar do‘stona munosabatda bo‘lishlari mumkin, lekin ular bir-birlarini ko‘rishni xohlamaydilar.
Kutilayotgan holat Amerika jamiyatida kechuvchi jarayonlarga nazar tashlaganda ikki qarama-qarshi, shu bilan birga, raqobatlashib, birgalikda rivojlanayotgan ikki tendensiyani ko‘rish mumkin.
Birinchidan, AQSHdagi nikoh institutiga nisbatan an’anaviy hurmatning mavjudligi hamda, ikkinchidan, zamonaviy Yevropadagi odatiy holatga aylangan nikoh eskilik sarqiti va unchalik muhim emas degan fikr. Kelajakda oilaviy qadriyatlar va individuallik o‘rtasidagi mazkur kurash ko‘p hollarda individualizm ustunligi bilan yakunlanishini bashorat qilish mumkin. E. Cherlinning so‘zlari bilan aytganda “amerikaliklar ongida endi hamma narsa aralashib ketgan, ko‘p odamlarda oilaviy qadriyatlar shaxsiy rivojlanish va o‘sish qadriyatlari bilan birga tarbiyalanadi. Amerika jamiyatining o‘ziga xosligi shundaki, biz o‘zimizni ifodalash va an’anaviylik masalalariga klassik ma’noda xuddi shunday vahima bilan qaraymiz – bu hech qanday rivojlangan Yevropa davlatida uchramaydi”.
Ma’lumki, ayollar huquqlari uchun kurashning yangi bosqichi ularning mustaqilligini mustahkamladi. Bugungi kunda AQSH jamiyatida ayollar ajrashish uchun birinchi bo‘lib murojaat qilishi 66 foizni tashkil etadi. Erkaklarning ayollarga nisbatan konservativ va ehtiyotkor bo‘lishini hamda ko‘pincha ajralish qo‘rquvini boshdan kechirishini inobatga olgan holda kelajakda ayollarning ajrashish uchun birinchi bo‘lib murojaat qilishi tendensiyasi yanada ortib borishini ta’kidlash mumkin.
Jamiyatdagi qadriyatlar tizimi va insonlarning ongida kuzatilayotgan o‘zgarishlar natijasida AQSHda turmush qurish yoshining o‘sishi va aksincha turmush qurish istagining pasayishi namoyon bo‘ladi. Azaldan AQSHda odamlar Yevropa davlatlari aholisiga qaraganda ancha erta turmush qurishgan va agar ular birinchi marta muvaffaqiyatsizlikka uchrasalar, ikkinchi va keyingi nikohlarda “muvaffaqiyatga erishishga” harakat qilishgan. Olimlarning fikriga ko‘ra, bunda amerikaliklarning cherkov tomonidan rag‘batlantirilishi muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda vaziyatning o‘zgarishi oqibatida AQSHda birinchi marta turmush qurayotgan erkakning o‘rtacha yoshi 32 yoshga, ayollarniki esa 30 yosh 6 oygacha ko‘tarilishi bashorat qilinmoqda.
Olimlarning fikricha, buning asosiy sababi milleniallar (1981 – 1996-yilgacha tug‘ilgan avlod) yuqori xohish bilan bo‘lmasa-da hali ham turmush qursalar, Z (1997 – 2012-yilgacha) va Alfa (2013 – 2025-yilgacha) avlod vakillari ushbu protsedurani e’tiborsiz qoldirishlari mumkin. Chunki kattalar nikohning zarurligini va, eng muhimi, foydasini tushuntirib beradigan yagona dalil topa olishmaydi. Insonning axloqiy fazilatlari bir qator diniy qoidalarga qat’iy amal qilgandan keyin ham mustahkamlanmaydi va nikoh guvohnomalari juftining halollik, sadoqat va mas’uliyat kabi xususiyatlarini kafolatlamay
qo‘ygandan keyin ishonch qolmaydi.
Qo‘shma Shtatlarda ajralish jarayonining o‘rtacha davomiyligi birinchi marta 18 oydan oshadi. Bu er va xotinlardan aql bovar qilmaydigan sabr-toqatni talab qiladigan juda uzoq vaqt.
Nyu-Yorkda o‘zaro rozilik asosidagi eng oddiy ajralish jarayoni ham 24 oydan oshishi mumkin.
Agar turmush o‘rtoqlar mulkni, bolalarni bo‘lishmoqchi bo‘lsa va boshqa masalalar borasida kelisha olishmasa, sud jarayoni 48-60 oy davom etishi ham mumkin.
Haddan tashqari sekin ajralish mashinasi nikoh institutiga yanada qattiqroq zarba beradi. Yuz minglab sobiq er va xotinlar ajralish to‘g‘risidagi guvohnomani olgach, boshqa turmush qurmaslikka qaror qilishlari mumkin. Chiroyli to‘y va marosimlarsiz bitta uyda yashash tendensiyasi yanada ortishiga olib kelishi mumkin.
Oilaviy muammolar, nikoh instituti va ajrashishlar holati bo‘yicha tadqiqot olib borgan amerikalik sotsiologlar Amerikada har to‘rtta nikohdan biri besh yilga yetmasdan barbod bo‘lishi hamda bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniyadagidan 4 marta, Italiyadagidan esa 7 marta yuqoriroq ekanini aniqlashgan (2010-yil). Hozir birinchi nikohning o‘rtacha davomiyligi 8 yilni tashkil etib, mazkur holat vaqt o‘tgani sari kamayishi bashorat qilinmoqda. Shu bilan birga ota-onalari va bobo-buvilaridan farqli o‘laroq amerikalik yoshlar juda pragmatik hisoblanadi. Bugungi kunda hech kim romantik melodramalarda tasvirlangan hikoyalarga, sevishgan er-xotinning 18 – 22 yoshda turmush qurishi va keksalikka qadar yashashi yoki undan ham hayratlanarlisi, bir kunda vafot etishiga ishonmaydi.
Ma’lumot o‘rnida: ajrashish darajasining yuqoriligi hatto uy qurilishiga ham ta’sir qildi. Ko‘proq “studiyalar” – yolg‘iz odamlar uchun kvartiralar qurish boshlandi. Shu bilan birga AQSHdagi ko‘chmas mulk bozori zamonaviy nikohlarning zaifligini yorqin namoyon qiladi. Oilalarga beriladigan 30 yillik ipoteka bunga misol bo‘ladi. Banklar va ko‘chmas mulk bo‘yicha mutaxassislar bundan qo‘shimcha daromad olishadi.
Agar barcha er-xotinlar haqiqatan ham 30 yillik ipoteka kreditlarini to‘lashganida (dastlab juftliklar ular kreditni to‘lashiga amin bo‘lishadi) ko‘chmas mulk bozori tanib bo‘lmas darajada o‘zgargan bo‘lardi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, AQSHda ajrashgan tomonlar har yili bir milliard dollardan ortiq mablag‘ni ajrashganini nishonlash uchun saflashadi. Amerikaning eng liberal shaharlarida bunday bayramlar bir qator g‘ayrioddiy marosimlar, o‘yinlar, konsertlar va raqslar bilan birga o‘tkazilishi ham kuzatilgan. Bu holat Qo‘shma Shtatlardagi to‘y (ajralish) biznesi hech qachon tanazzulga uchramasligini va amerikaliklar tez orada ajralishlarni bir xil miqyosda nishonlashni boshlashidan dalolat bermoqda.
Umida NURULLAYEVA,
“Oila va xotin-qizlar” ilmiy tadqiqot
instituti qisqa muddatli loyiha
ishtirok
