O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida korxonani ijaraga berish shartnomasi ijara shartnomasining alohida bir turi sifatida ifodalangan.
Korxona butun bir holatda mulkiy kompleks sifatida ko‘chmas mulk deb tan olinsa-da, qonunchilikda korxonalarga nisbatan bino yoki inshootni ijaraga berish shartnomasi to‘g‘risidagi normalar qo‘llanilmaydi. Fuqarolik kodeksida korxona ijarasiga alohida paragraf bag‘ishlangan (Fuqarolik kodeksining 34-bobi 4-paragrafi). Korxona ijarasi ijaraga oluvchiga faqatgina bino yoki inshootni ijaraga berishni nazarda tutmaydi, balki ishlab chiqarishning moddiy asoslariga bog‘liq bo‘lgan ijaraga beruvchining huquq va majburiyatlarini ham topshirilishini nazarda tutadi1.
Korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlarini ko‘rib chiqishda “shartnoma” tushunchasi qaysi jihatdan o‘rganilishini aniqlashtirish lozim, ya’ni: shartnoma – bitim, shartnoma – hujjat yoki shartnoma – huquqiy munosabat. Yuridik adabiyotlarda ikki xil yondashuv mavjud.
Birinchisi shartnomaning muhim shartlarini – huquqiy munosabatlarni o‘rganishga asoslangan. Ushbu yondashuv tarafdori V. Vitryanskiy o‘z pozitsiyasini shartnoma – bitim, asosiy mazmunga ega bo‘lmagan yuridik fakt ekanligi bilan, shartnoma – hujjat shartnomaning barcha shartlarining manbayi bo‘lishi mumkin emas, chunki ularning aksariyati qonunning imperativ va dispozitiv normalari bilan belgilanadi deb asoslaydi2.
Bizga asosliroq ko‘ringan ikkinchi yondashuv shartnoma – bitim nuqtayi nazaridan muhim shartlarni tahlil qilishdan kelib chiqadi. Ushbu yondashuv mualliflari haqli ravishda ta’kidlaganidek, shartnomaning shartnoma (bitim) sifatida mazmuni taraflar tomonidan kelishilgan shartlar yig‘indisi, shartnomaning mazmunini esa huquqiy munosabatlar sifatida kontragentlarning huquqlari va majburiyatlari tashkil etadi3.
Fuqarolik kodeksining 364-moddasi 1-bandining so‘zma-so‘z talqinidan kelib chiqadigan bo‘lsak, faqat shartnoma (shartnoma-bitim) tuzish bosqichida shartlarni tasniflash orqali ularning muhimlarini ajratib olish mumkin. Chunki taraflar o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan kelishuvga erishilgandagina fuqarolik huquqiy munosabat vujudga kelishi mumkin.
Shartnoma tuzilgandan so‘ng huquqiy munosabat ishtirokchilari teng ravishda ular o‘rtasida vujudga kelgan kelishuvga, shuningdek, bitim tuzilganda qonunning o‘z-o‘zidan kuchga kiradigan imperativ va dispozitiv normalariga oldindan roziliksiz amal qilishlari shart4.
Shunday qilib, biz “shartnoma tuzish uchun zarur va yetarli bo‘lgan shartlarni” muhim deb hisoblab, korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlarini shartnoma-bitim nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqamiz. Fuqarolik kodeksining 580-moddasi 1-bandiga muvofiq korxonani ijaraga berish shartnomasi yozma shaklda tuzilganligi sababli ushbu shartnomaning barcha muhim shartlari alohida qoidalar shaklida belgilanishi kerak. Ya’ni, bizning holatimizda shartnoma-bitim va shartnoma-hujjatning mazmuni taraflar tomonidan kelishilgan shartlar majmui sifatida bir-biriga mos keladi.
Korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlariga birinchi navbatda uning predmeti kiradi. Ushbu shartnomaning predmeti tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan mulkiy kompleks sifatidagi butun korxona hisoblanadi (Fuqarolik kodeksining 579-moddasi).
Umumiy qoida bo‘yicha ijara shartnomasida ijaraga oluvchiga topshiriladigan mulkni ijara obyekti sifatida aniq belgilashga imkon beradigan ma’lumotlar bo‘lishi kerak. Shartnomada ushbu ma’lumotlar bo‘lmagan taqdirda, ijaraga topshiriladigan obyekt haqidagi shartlar taraflar tomonidan kelishilmagan, shartnoma esa tuzilmagan hisoblanadi. Ko‘rib chiqilayotgan shartnomaning predmeti korxonaning alohida tarkibiy elementlari emas, balki butun korxona bo‘lsa-da, faqatgina ijaraga oluvchiga topshiriladigan mol-mulkning ro‘yxati aniq ko‘rsatilganda shartnoma predmeti to‘g‘risidagi shartlar kelishilgan hisoblanadi (ijara obyekti sifatida korxonaning o‘ziga xos xususiyatlari keyingi bobda batafsil ko‘rib chiqiladi).
Ikkinchidan, korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlariga shartnomaning bahosi kiradi. Shartnomada ijara haqi to‘g‘risida taraflar yozma ravishda kelishib olgan shart bo‘lmasa, korxonani ijaraga berish shartnomasi tuzilmagan hisoblanadi. Bunday qoida bino yoki inshootni ijaraga berish shartnomasiga nisbatan belgilangan bo‘lib (Fuqarolik kodeksining 577-moddasi), korxonani ijaraga berish shartnomasiga nisbatan ham qo‘llaniladi. Chunki Fuqarolik kodeksining 34-bob 5-paragrafida boshqacha tartib belgilanmagan.
Umumiy qoida bo‘yicha ijara haqi ijara shartnomasining muhim shartlaridan biri emas (Fuqarolik kodeksining 544-moddasi). Biroq taraflar tomonidan kelishilgan ijara shartnomasida ijara haqining belgilanmasligi mol-mulk tekinga topshirilganligini anglatmaydi, balki shartnomani bajarganlik uchun o‘xshash vaziyatlarda odatda shunday tovarlar, ishlar yoki xizmatlar uchun olinadigan baho bo‘yicha haq to‘lanishi kerak(Fuqarolik kodeksining 356-moddasi). Fuqarolik kodeksining 356-moddasi qoidalari asosan obyekti ko‘char mulk bo‘lgan ijara munosabatlariga nisbatan qo‘llaniladi, chunki ko‘p hollarda shartnomada ko‘rsatilganiga “o‘xshash” mulkni aniqlashda qiyinchilik tug‘dirmaydi. Ko‘chmas mulkni ijaraga berish bilan bog‘liq hollarda, ayniqsa fuqarolik huquqlarining korxona kabi murakkab obyekti ijaraga berilganda, Fuqarolik kodeksining 424-moddasi qoidalari qo‘llanilmaydi, chunki ijaraga olingan mulkka o‘xshash (“aynan o‘xshash”) obyektni topish mumkin emas.
Ijaraga olingan korxonadan foydalanganlik uchun haq to‘lash taraflarning kelishuviga ko‘ra vaqti-vaqti bilan yoki bir yo‘la to‘lanadigan qat’iy summada belgilangan to‘lovlar tariqasida belgilanadi (Fuqarolik kodeksining 544-moddasi 3-qismi). To‘lov har bir davr (chorak, oy) uchun oldindan haq to‘lash tarzida amalga oshiriladi. Ushbu holatda haq to‘lashda, masalan, davlat mulki ijarasi bo‘yicha ijara to‘lovi teng ravishda vaqti-vaqti bilan (har chorakda, har oyda va h.) to‘lanadi5.
Muddat to‘g‘risidagi shart korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlaridan biri
emas, ammo ijaraning maqsadi mulkni vaqtincha foydalanishga berish bo‘lgani uchun ham ushbu shartga e’tibor qaratish lozim.
Ijara bo‘yicha fuqarolik kodeksining umumiy qoidalariga muvofiq shartnoma shartnomada belgilangan muddatga tuziladi (Fuqarolik kodeksi 540-moddasi). Shartnomada belgilangan muddat kalendar sana bilan yoxud yillar, oylar, haftalar, kunlar yoki soatlarda o‘lchanadigan vaqt o‘tishi bilan, shuningdek muqarrar yuz berishi kerak bo‘lgan voqeani ko‘rsatish bilan ham belgilanishi mumkin (Fuqarolik kodeksining 145-moddasi).
Korxona ijarasining muddati shartnomada belgilanmagan bo‘lsa, shartnoma nomuayyan muddatga tuzilgan hisoblanadi. Bu taraflardan har biriga istagan paytda shartnomadan voz kechish huquqini beradi. Faqat taraflar bir birini uch oy oldin yozma ravishda ogohlantirishi talab qilinadi.
Ko‘rsatilgan muddat dispozitiv xususiyatga ega, ya’ni qonun yoki shartnomada ogohlantirishning boshqa muddatlari ham belgilanishi mumkin6.
Agar hech bir taraf nomuayyan muddatga tuzilgan korxonani ijaraga berish shartnomasini bekor qilishni talab qilmasa, u cheksiz vaqt davom etishi mumkin. Biroq bu holat korxonani ijaraga berish shartnomasining mutloq muddatsiz bo‘lishi mumkinligini nazarda tutmaydi, chunki “o‘zganing mulkidan egalik qilish orqali cheksiz foydalanish mulk huquqiga teng bo‘lib qoladi”7. “Bu shuni anglatadiki, shartnoma tuzuvchi taraflardan biri uni bekor qilishni talab qilganda shartnomaning tugash muddati vujudga keladi, shu sababli bu muddat shartnomada aniq belgilanmaydi va kontragentlar uni keyinroq aniqlashni o‘zlariga qoldiradilar”8.
V.Vitryanskiy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, bunday holat korxonani ijaraga berish shartnomasini tuzishning murakkabligi hamda belgilangan shartnomani bajarish uchun zarur bo‘lgan xarajatlar miqdorini hisobga olgan holda ijarachini ham, ijaraga beruvchini ham qanoatlantirmasligi mumkin9.
Davlat mulkchiligida bo‘lgan korxonalarni ijaraga berish shartnomalari uchun ijara muddati belgilab qo‘yilishi mumkin. Masalan, Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 8-apreldagi 102-qarori bilan tasdiqlangan “Davlat mulkini ijaraga berish tartibi to‘g‘risidagi”gi nizomning 7-bandiga muvofiq, davlat mulki ijarasining eng ko‘p muddati besh yilni, kichik tadbirkorlik subyektlari, shu jumladan xususiy tibbiyot tashkilotlari uchun esa o‘n yilni tashkil etadi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno. Texnopark hududidagi davlat mulkini ijaraga berishning eng ko‘p muddati davlat mulkini ijaraga berishning ilgari tuzilgan shartnomalari bo‘yicha majburiyatlar o‘z vaqtida va to‘liq bajarilgan taqdirda ushbu muddatni uzaytirish imkoni bilan o‘n yilni tashkil qiladi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno10.
Ba’zi mualliflarning fikriga ko‘ra, muhim shartlarga shartnoma shaklini ham kiritish kerak11.
Ushbu g‘oyaning asosi sifatida Fuqarolik kodeksining 364-moddasi 1-qismi nazarda tutiladi. Uning so‘zma-so‘z talqini shartnomani tuzilgan deb tan olish uchun nafaqat muhim shartlarning mavjudligi, balki qonunda belgilangan shaklda bo‘lishi ham talab qilinishini anglatadi. Yuqoridagi nuqtayi nazar ziddiyatlidir, chunki tomonlarning shartnoma shakli va mazmuniga qo‘yiladigan talablarga rioya qilmasligi turli xil salbiy oqibatlarga olib keladi: haqiqiy emas yoki mos ravishda bitim tuzilmagan deb topilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, korxonani ijaraga berish shartnomasining muhim shartlariga shartnomaning predmeti va bahosi kiradi. Shartnomaning predmeti tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan mulkiy kompleks sifatidagi butun korxona hisoblanadi. Shartnomaning bahosi ijara haqi ko‘rinishida namoyon bo‘lib, u shartnomada ko‘rsatilmagan bo‘lsa, korxonani ijaraga berish shartnomasi tuzilmagan hisoblanadi. Bunday qoida bino yoki inshootni ijaraga berish shartnomasiga nisbatan belgilangan bo‘lib (Fuqarolik kodeksining 577-moddasi), korxonani ijaraga berish shartnomasiga nisbatan ham qo‘llaniladi.
Asliddin NURIDULLAYEV,
Jamoat xavfsizligi universiteti Maxsus huquqiy fanlar
va harbiy diplomatiya kafedrasi dotsenti, yuridik fanlar nomzodi
1 Витрянский В.В. Договор купли-продажи и его отдельные виды. –М.: Статут, 1999. –С. 264.
2 Витрянский В.В. Существенные условия договора в отечественной цивилистике и правопреминительной практике // Вестник ВАС РФ. 2002. №5. – С. 139.
3 Қаранг: Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi -T.: TDYU nashriyoti, 2016. 288-289-бетлар.; Топилдиев В. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. 1-қисм. –Т.: Университет, 2014. 187-188-бетлар.; Гражданское право. Том 1. Учебник. Издание шестое, переработанное и дополненное / Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. – М.: ООО “ТК Велби”, 2002. – С. 588-592.
4 Гражданское право. Том 1. Учебник. Издание шестое, переработанное и дополненное / Под. ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. – М.: ООО “ТК Велби”, 2002. – С. 591.
5 Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексига шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2./Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013. 277-бет.
6 Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодексига шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2./Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013. 268-бет.
7 Синайский В.И. Русское гражданское право. (Классика российской цивилистики). – М.: “Статут”, – 2002. – С. 388.
8 Мейер Д.И. Русское гражданское право. – М.: Статут, 1997. – С. 262.
9 Витрянский В.В. Договор аренды и его виды: прокат, фрахтование на время; аренда зданий, сооружений и предприятий, лизинг. (Изд. 2-е, испр.) – М.: “Статут”, 2000. – С. 211.
10 https://lex.uz/docs/1465016.
11 Қаранг: Фоков А.П./Ю.Г. Попонов и др. Гражданское право. Общая и особенная части: Учебник. – М.: КНОРУС, 2005. – С. 336.
