Yurtimizda huquqshunoslik va tilshunoslik sohalari kesishmasidagi birmuncha yangi soha – lingvistik ekspertizaning rivojlanishi bilan shaxsni haqorat qilish, uning sha’ni, qadr-qimmati va obro‘siga daxl qilinishining oldini olish va shunday hodisalarni aniqlash borasida qimmatli tadqiqotlar olib borilmoqda.
Turli munosabatlarga huquqiy baho berib, yuzaga kelgan ziddiyatlarni tartibga solish huquqshunoslikning eng asosiy xususiyatlaridan.
Huquqbuzarlik, ya’ni jinoyat sifatida haqorat qilish quyidagi qoidalarga asoslanadi. O‘zbekiston Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 41-moddasida “Haqorat qilish, ya’ni shaxsning qadr-qimmatini qasddan kamsitish – bazaviy hisoblash miqdorining yigirma baravaridan qirq baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi” deb belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, Jinoyat kodeksining 140-moddasida haqorat qilish, ya’ni shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beodoblik bilan qasddan tahqirlash, basharti, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin sodir etilgan bo‘lsa, bazaviy hisoblash miqdorining ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yuz qirq soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanishi belgilab qo‘yilgan.
Haqorat bilan bog‘liq holatlarda lingvistik ekspertizalar tasnifi N. Golev, Y. Galyashina tomonidan amalga oshirilgan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da keltirilishcha: “Haqorat [а. – pastlik, razillik, tubanlik; pastkashlik; tahqirlash]. Kishining or-nomusi, shaxsiyatini pastga uradigan, tahqirlovchi ma’no-mazmunli so‘z, gap. To‘lqinjon buni darrov payqadi, ko‘zini yashirib, og‘zidan chiqib ketay degan haqoratni qult etib yutdi. F. Musajon, Huri. Abdubilol endi yig‘lab, og‘ziga kelgan gapni qaytarmadi, alamidan akasining yuziga tupurdi. S. Yunusov, Kutilmagan xazina.” …“Haqorat qilmoq ayn. haqoratlamoq. Siz bo‘lsangiz meshchan deb haqorat qildingiz ularni. A. Muxtor, Tug‘ilish. Ha, meni haqorat qilgan tillaring uzilsin! D. Nuriy, Osmon ustuni. Bahsda qizishgan, baqirgan, qarshi tarafni haqorat qilgan odam doim yutqazadi. F. Musajonov, Himmat.”, ya’ni nutqdagi muayyan bir so‘z, gap yoki shunday ma’no va mazmunni ifodalovchi xatti-harakat haqorat hisoblanadi.
Huquqshunos esa “haqorat” atamasini emas, balki sodir bo‘lgan voqeani qonuniy ravishda baholaydi, ya’ni quyidagi savol muammoni hal qiladi:
tilshunos tomonidan aniqlangan va haqorat so‘zi deb ataladigan bu xususiyatlar yetarli bo‘ladimi, bu vaziyatni huquqshunoslikda haqorat deb baholanadigan jinoyat deb atash mumkinmi?
Haqorat qilish zamonaviy huquqiy tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan biridir. Huquqiy jihatdan haqorat qilish shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beodoblik bilan qasddan tahqirlashdir.
Shundan kelib chiqadiki, nutq faoliyati ikki majburiy shart mavjudligini nazarda tutadi:
• hurmat va qadr-qimmatni kamsitish;
• hurmat va qadr-qimmatni kamsitishning bir usuli sifatidagi nopok shakl qo‘llanilishi.
Haqorat qilish:
a) jabrlanuvchining o‘z xizmat yoki fuqarolik burchini bajarishi munosabati bilan bog‘liq holda;
b) xavfli retsidivist tomonidan yoki tuhmat qilgani uchun ilgari sudlangan shaxs tomonidan qilingan bo‘lsa, bazaviy hisoblash miqdorining to‘rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud bir yilgacha ozodlikni cheklash yoki bir yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beodoblik bilan qasddan tahqirlash jabrlanuvchiga nisbatan sodir etilgan har xil harakatlarda, masalan, uyat gaplar bilan so‘kish, turli haqoratli so‘z va iboralarni yozish, betga tupurish, badani bilan axloqsiz harakatlar yoki imo-ishoralar qilish kabi holatlarda ifodalanadi.
Ma’muriy javobgarlikda haqorat ta’rifi tor tushuncha sifatida berilgan va nisbatan aniq mezonlarga qaratilgan haqoratni ifodalovchi so‘zlar ro‘yxati taqdim etilgan. Masalan, axlat, ahmoq, turshak, it, mol kabi leksik birliklar va haqorat ma’nosini ifodalovchi ishoralar (o‘rta barmoqni ko‘rsatish, bosh barmoq bilan aqli zaiflikni ifodalovchi ishora)ni muayyan bir shaxsga nisbatan qo‘llash haqorat qilishdir. Mazkur holat tilshunoslik nuqtayi nazaridan nutq odobining buzilishi deb qaralsa, huquqiy jihatdan qonun buzilishi deb baholanadi.
Biroq qo‘pol so‘z, so‘z birikmalari yoki iboralarni qo‘llashda har doim ham haqorat ma’nosi
mavjud bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun soha mutaxassisigina qonun nuqtayi nazaridan haqorat faktini belgilash vazifasiga ega bo‘la oladi. Bunda avvalo ikki muhim belgining mavjudligini aniqlash zarur:
• sha’n va qadr-qimmatni kamsitishning lisoniy belgilari;
• nomaqbul til shaklining lingvistik belgilari.
Haqorat, sha’n va qadr-qimmatni kamsitish, jabrlanuvchining ishchanlik obro‘siga putur yetkazishning diagnostik belgilarini aniqlash ham muhim vazifalardan. Haqoratda asosan salbiy mazmun ustun bo‘ladi. Salbiy ma’lumot – bu shaxs yoki tashkilot haqida xabar qilingan salbiy ma’lumotlar. “Salbiy ma’lumot – bu sog‘lom fikr, axloq (“yozilmagan qonun”) nuqtayi nazaridan yoki huquqiy nuqtayi nazardan (har qanday layoqatli fuqaro qila oladigan darajada) shaxsning – yuridik yoki jismoniy – salbiy tavsifini o‘z ichiga olgan ma’lumotlar. Lingvistik shaklda ifodalangan ba’zi yoki boshqa ma’lumotlar, agar tahlil qilinayotgan birliklarning semantikasida ma’noning nomaqbul komponenti mavjudligi aniqlansa yoki tahlil qilinayotgan bayonotda kontekstual vositalar bilan amalga oshirilgan kontekstda ma’qullanmagan baho ifodalangan bo‘lsa, salbiy deb tasniflanadi.
“Salbiy ma’lumot” tushunchasi bilan bir qatorda “shaxsni salbiy baholash” tushunchasi ham mavjud.
Ijtimoiy va shaxsiy, subyektiv ijtimoiy salbiy baholashni farqlash kerak. Lingvistik ekspertizani o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorlarda huquqni muhofaza qilish organi boshqalarning nazarida bu shaxsning obro‘siga putur yetkazadigan, muayyan shaxsning salbiy bahosini ifoda etadigan, o‘zining hurmatiga zarar yetkazadigan muayyan so‘zlarning mavjud bo‘lishi masalasini ko‘tarishi mumkin. Misol uchun, agar ayolga fohisha, qanjiq, haromi, megajin kabi salbiy so‘zlar bilan munosabatda bo‘lish uning, ya’ni so‘zlovchining salbiy hissiy bahosi, unga nisbatan shaxsiy hissiy munosabatining ifodasi bo‘lishi mumkin, bu esa shaxsiy yoqtirmaslikka asoslangan. Bu faqat subyektiv salbiy baho.
Biroq ayol o‘g‘rilik, firibgarlik kabi vaziyatlarda qo‘lga olinsa, matnda bu so‘zlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, asosiy leksik ma’nolarda qo‘llash mumkin.
Ayolning shaxsiyatini baholash ijtimoiy pozitsiyalardan turib amalga oshiriladi – bu mahkumlarga ijtimoiy axloq va qonunga zid bo‘lgan harakatlar, xususiyatlar, o‘g‘irlik, firibgarlik, boshqalar hisobidan yashash istagi, buzuqlik kabilarda ko‘rinadi.
Bu allaqachon jamoatchilik tomonidan baholanadi, chunki xatti-harakat ommaga oiddir. Shunday qilib, faqat jamoatchilikning baholashi qonuniy tartibga solinadi, bu esa shaxsning obro‘siga putur yetkazishi mumkin. Huquqiy tartibga solish asosan shaxsning obro‘siga putur yetkazishi mumkin bo‘lgan ommaviy jamoat baholariga qarab belgilangan bo‘ladi.
Muayyan shaxsga yoki tashkilotga muayyan ma’lumotlarning tasnifini berish matnni kontekstual tahlil qilish jarayonida belgilanadi. Matnda shaxs yoki tashkilot nominatsiyasi usullari (familiyasi, ismi, tashkilotning to‘liq nomi, qisqartirilgan nomlari, kontekstual, efemizmlar tahlil qilinadi. Agar tahlil qilinayotgan matnda to‘laligicha bahs-munozarali so‘zlar muayyan shaklda ko‘rsatilgan shaxsga yoki tashkilotga tegishli bo‘lsa, ushbu shaxs yoki tashkilotga ma’lumotlarning aloqasi mavjud deb hisoblanadi.
Salbiy ma’lumotlarning faktologik tabiati agar shaxs yoki tashkilot haqidagi ma’lumotlar, ijobiy yoki salbiy jumlalar bilan ifodalangan faktlar haqidagi bayonotlar bo‘lsa, faktologik xususiyatga ega deb qaraladi. Barcha ma’lumotlar faktik tasdiqlash yoki fikr (taxminlar, baholash) shaklida ifodalanishi mumkin. Ekspertiza jarayonida faktik ma’lumotlar fikrlardan aniq ajratilishi kerak.
Fikr (faktlar, hodisalar, shaxslar haqida) – kimningdir subyektiv nuqtayi nazarini, biror kishiga nisbatan subyektiv munosabatni ifodalovchi hukm. Fikr haqiqatning o‘zi haqida ma’lumotni o‘z ichiga olmaydi, lekin ma’ruzachining haqiqiyligi haqida ma’lumotga ega.
Fikr bildirish (og‘zaki yoki yozma ravishda), faktlar haqidagi ma’lumotdan farqli o‘laroq, fikr yurituvchiga so‘zning namoyon bo‘lishini nazarda tutadi, boshqacha aytganda, fikrning belgisi – fikrning tashuvchisi uchun so‘z shaklidagi ko‘rsatmadir.
Bu so‘zlar va iboralar: mening fikrimcha, ishonamanki, mening taxminimcha va hokazo. Masalan, ertaga uchrashuv bekor qilinadi. Bunda quyidagi birliklar: (1) menimcha, uchrashuv ertaga bekor qilinadi va (2) menejerning fikricha, majlis ertaga bekor qilinadi kabi fikrlarni bildiradi. Birinchi holda bu so‘zlovchining fikri (menimcha), ikkinchi holatda – boshqaning fikri (ya’ni boshliq o‘ylaydi).
Shu bilan birga, fikr tashuvchisi ko‘rsatmalarining ma’lumot shakli to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita bo‘lishi mumkin.
Fikr quyidagi ifoda shakllariga ega bo‘lishi mumkin:
• baholash shakli (baholash);
• taxmin qilish shakli (taxmin);
• tasdiqlash shakli (isbotga ega fikr).
Fikrni baholash to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishi bahsli masala, chunki uning haqiqiyligini tekshirib bo‘lmaydi. Fikrlarni baholash vaziyatning subyektiv qarashlarini aks ettiradi, uni rad etish mumkin yemas, lekin faqat baholash asoslarini oshkor qilishni taklif qilish va boshqa mezonlarni taklif qilish orqali e’tiroz bildirsa bo‘ladi. Masalan, bir shaxsning dangasa ekanini boshqa bir shaxsning ko‘ngilli sifatida qo‘shimcha ishlashi bilan asoslashga urinish mumkin.
Baholash xarakteriga ega bo‘lgan bayonotlar (tanqidiy fikr, salbiy baholash, agar ular haqoratli bo‘lmasa) huquqiy tartibga solish masalasi emas, chunki ular jinoyat yoki fuqarolik-huquqiy qonunbuzarlik tarkibini shakllantirmaydi. Har bir inson o‘z fikrini ifoda etish huquqiga ega, shu jumladan, nima sodir bo‘lishini baholash. Fikriy baho munosabati bilan faktik hukm (baholash) mazmunini ajratib olish kerak. Bu shaxsni, tashkilotni baholaydigan hukmlarni o‘z ichiga olgan bayonotlardir: yaxshi-yomon, taqiqlangan-ruxsat etilgan, mumkin-mumkin emas, chiroyli-xunuk, olijanob-soxta va boshqalar. Baholash qarori (bayonot) fikr-mulohazadan farq qiladi. Baholanadigan hukm – fikr yoki taxminlarni o‘z ichiga olmaydi, so‘zlovchilar tomonidan haqiqat umumlashtirilgan shaklda ifodalanadi. Masalan: u faqat dangasa, u ishyoqmas, u faqat ahmoqdir, u faqat cho‘chqa, u yomon, buni qilish mumkin emas, uning vijdoni yo‘q.
Baholash qarorlari (bayonotlar) ularning ishonchliligi, haqiqatga muvofiqligi nuqtayi nazaridan qaralmaydi, chunki ular shaxsiy fikr va qarashlarning ifodasidir. Baholash bayonotini noto‘g‘ri deb hisoblash mumkin emas – bu faqat boshqa baholar, ba’zi yangi standart va boshqa mezonlarni taklif qilish orqali e’tiroz qilinishi mumkin.
Munosabat bildirishda taxmin, fikr bildirishning shakllaridan biri sifatida, noaniqlik, shubha, ehtimollik, ishora belgisi mavjudligi bilan tan olinadi. Bu esa bo‘lishi mumkin deb qaraladigan versiyalardan biri (ehtimollik kuchli bo‘ladi).
Taxminiy fikr, shuningdek, fikriy-baholash haqiqiy yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin emas, chunki u haqiqatga mos kelmasligi uchun tekshirilishi imkonsiz. Bundan tashqari, u haqiqatga asoslangan bo‘lishi mumkin yoki ularga asoslanmasligi ham mumkin (“men shunday deb o‘ylayman, yoki o‘ylaymanki…”), bu faktlar muhokama qilinishi mumkin (“nima uchun shunday deb o‘ylaysiz?”), e’tiroz (“va u yerga bormadi”), lekin bu munosabatning mazmuniga ta’sir qilmaydi va u subyektiv fikrni ifodalaydi.
Daliliy fikr: u N shaharga X bilan uchrashish va undan pul talab qilish uchun borganiga ishonaman. Daliliy fikr, ya’ni real hodisalar, dalillarning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi taxmin, tekshirilishi mumkin bo‘lgan faktlarga asoslanishi yoki bo‘lmasligi mumkin.
Fikr dalillarga asoslanishi mumkin va shu bilan u taxmindan farq qiladi va faktlarni baholash va ularning sharhlarini o‘z ichiga olishi mumkin, bu uning bilimdan farqidir. Shuning uchun, agar ushbu ma’lumotni tasdiqlovchi faktlar aniqlansa, ma’lumot haqiqatdir. Axborot faktlar bilan tasdiqlanmasa, ushbu ma’lumotni tasdiqlovchi faktlar oshkor etilmasa, haqiqatga mos kelmaydi.
Fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatini yoki fuqarolar va yuridik shaxslarning ishchanlik obro‘sini kamsituvchi ma’lumotlarni tarqatish deganda bunday ma’lumotlarni matbuotda e’lon qilish, radio va televideniye orqali efirga uzatish, kinoxronika dasturlari va boshqa ommaviy axborot vositalarida namoyish etish, ommaviy axborot vositalarida, ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilishi tushunilishi kerak.
Haqorat ma’nosi asosan axloq normasiga zid so‘zlar, ya’ni so‘zning uyatsiz shakli va gapning uyatsiz shakli bilan ifodalanadi.
Sha’n va qadr-qimmatni himoya qilish to‘g‘risidagi da’volar bo‘yicha lingvistik ekspertizani
ishlab chiqarishda haqoratning huquqiy konsepsiyasining ikkita muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan “nutqning nomaqbul shakli” tushunchasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ya’ni, haqorat − boshqa odamning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitish maqsadida behayo (qo‘pol, odob-axloq me’yorlariga zid)shaklda ifodalangan murojaat.
A. Baranovga ko‘ra haqorat qilishning jinoiy javobgarlik ekani shubha ostiga qo‘yiladi. Bizningcha, haqorat qilish, tuhmat qilish, obro‘sizlantirish kabi holatlarning ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra jinoyat yoki huquqbuzarlik sifatida baholash uchun asos zarur.
Tarqatilayotgan axborotning ommaviyligini belgilash tilshunos olim tomonidan matnni leksik-semantik va janr tahlili usuli, shuningdek, kommunikativ vaziyatni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Bahsli matnni tahlil qilish jarayonida munozarali matn o‘zining semantik va uslubiy xususiyatlariga ko‘ra ommaviy foydalanish uchun mo‘ljallangani, shuningdek, matnning bosma nashrlarda, radio va televideniyeda qo‘llaniladigan janrlarga mansubligi aniqlanadi. Ma’lumotlar rasmiy ommaviy nutqlarda, mansabdor shaxslarga murojaatlarda va hokazolarda taqdim etilganmi yoki yo‘qmi, shuningdek, agar matn og‘zaki bo‘lsa, tegishli bayonotlar ommaviy ravishda aytilganmi yoki yo‘qmi – kamida bitta notanish shaxs guvohligida aniqlanadi.
Matnning ommaviyligini aniqlash tarqatilayotgan ma’lumotlarning ommaviy tarqatilgani to‘g‘risida xulosa chiqarishga olib keladi.
Diskreditatsiya qiluvchi ma’lumotlar – tarqatilishi jismoniy shaxs sha’niga yoki yuridik shaxsning ishchanlik obro‘siga putur yetkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar. Tuhmat, xususan, fuqaro yoki yuridik shaxs tomonidan amaldagi qonun hujjatlari buzilgani, noqonuniy xatti-harakatlar sodir etgani, shaxsiy, jamoat yoki siyosiy hayotda noto‘g‘ri, axloqsiz xatti-harakatlar, ishlab chiqarish, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdagi yomon niyatlar haqidagi da’volarni o‘z ichiga olgan ma’lumotlardir.
Shaxs haqida xabar berilgan ma’lumotlarning tuhmat xususiyatini aniqlash ushbu shaxsga yuborilgan bayonotlarning mazmunini tahlil qilish va ular orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita shaklda shaxs tomonidan huquqiy yoki axloqiy me’yorlarning buzilishi to‘g‘risidagi da’volarni o‘z ichiga olgan bayonotlarni aniqlash orqali amalga oshiriladi. Matnda ushbu shaxs tomonidan huquqbuzarlik yoki axloqsiz harakat sifatida hukm qilingan har qanday harakat (yoki harakatizlik) sodir etilgani to‘g‘risida aniq ma’lumotlar mavjud bo‘lganda tuhmat deb qaralmaydi.
Umuman olib qaraganda, haqorat – ijtimoiy xavflilik darajasi yuqori/o‘rta darajada bo‘luvchi huquqbuzarlik. Bunda ma’naviy zarar yetkazish omillari yuqori ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayonda haqorat bilan bog‘liq holatlar fuqarolik sudida ko‘rib chiqilishi va jazo chorasi tayinlanishi mumkin.
Nilufar NAJMIDDINOVA,
ToshDO‘TAU tadqiqotchisi
