Insonni biomexanik modifikatsiyalash uning qobiliyatini yaxshilash yoki imkoniyatini kengaytirish uchun tanasiga texnologiyani integratsiya qilishni anglatadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra 2028-yilga borib bu sohaga kiritilayotgan investitsiyalar 340 mlrd AQSH dollariga yetadi.
Ilg‘or protezlar, ekzoskeletlar, neyron implantlar va genetik injeneriya texnologiyalari jadal rivojlanib borar ekan, ulardan foydalanish huquqiy jihatdan tartibga solinishi kerak bo‘lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Bu kabi munosabatlar huquqiy jihatdan tartibga solinmasa murakkab muammolarni keltirib chiqaradi.
Bu boradagi qonunchilikni o‘rganish hamda mazkur munosabatlarni tartibga solishga bo‘lgan yondashuvlarni tahlil qilish juda muhimdir, chunki rivojlangan davlatlar insonni biomexanik modifikatsiyalash texnologiyalarini takomillashtirish siyosatida ancha oldinlab ketmoqda. Ushbu soha nazorat qilinmasa, bu texnologiyalardan foydalanish odamlarga va butun jamiyatga katta zarar yetkazishi mumkin. Biroq foydali innovatsiyalarga imkon berish bilan birga, inson huquqlari va qadr-qimmatini himoya qilish o‘rtasida muvozanatni topish juda qiyin. Mazkur maqolada sohadagi o‘rganish va tartibga solish kerak bo‘lgan masalalarga javob topamiz.
So‘nggi yillarda biomexanik modifikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanishi natijasida murakkab axloqiy, huquqiy va ijtimoiy muammolar yuzaga kelmoqda. Ularning asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat:
• harbiy va mudofaa agentliklari askarlarning kuchi, chidamliligi va aql-idrokini oshirishga qaratilga tadqiqotlar uchun katta mablag‘ sarflamoqda. Ushbu tadqiqotlar tufayli xalqaro xavfsizlikka potensial xavf yuzaga kelishi mumkin;
• doktor Volbringning ta’kidlashicha, implantatsiya qilinadigan texnologik chiplar, magnit implantlar va xonaki genetik muhandislik kabi usullardan foydalanuvchi tartibga solinmagan biohaking jamoalari ko‘payib bormoqda. Ularning huquqiy maqomini tartibga solish lozim1;
• nogironlik va nevrologik kasalliklarni davolash uchun nerv implantlari bo‘yicha tadqiqotlarni ko‘paytirish. Masalan, Elon Maskning “Neuralink” kompaniyasi paraplegiklarga
yurishga yordam berish maqsadida miya-kompyuter interfeysini ishlab chiqmoqda. Ushbu qurilmalardan noto‘g‘ri foydalanishning oldini olish maqsadida qat’iy qoidalar ishlab chiqilishi kerak;
• robotlashtirilgan protezlardan foydalanishga imkon beruvchi raqobatbardosh transgumanistik sport ligalarining paydo bo‘lishi. Ushbu soha tanqidchilariga ko‘ra, sportchilarning samaradorligini oshiradigan bu kabi kiborglashtirish sport ruhiga zid keladi2.
Shu sabab qo‘shimcha sport turlari bo‘yicha aniq qoidalar zarur;
• biomexanik kuchaytirishdan barchaning teng foydalana olmasligi bu xizmatdan foydalanmagan odamlar o‘rtasida turli qarashlarni keltirib chiqarishi hamda ularning kamsitilishiga olib kelishi mumkin. Ushbu sohada olib boriladigan siyosat adolatli bo‘lishi kerak.
Fuqarolik huquqining inson biomexanik modifikatsiyalarini tartibga solishni yoqlovchi olimlarning ilmiy yondashuvlari haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, fuqarolik huquqini boshqarishning zaruriyati va kelib chiqishini ochib beruvchi mustahkam nazariy asosni yaratish muhim ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Buning uchun uchta asosiy yo‘nalishni ko‘rib chiqishimiz kerak.
Birinchisi – ijtimoiy shartnoma nazariyasi. U insonni biomexanik jihatdan kuchaytirish ustidan ijtimoiy nazariya doirasida jamoaviy nazorat qilishni talab qiladi.
Ikkinchisi – inson huquqlari nazariyasi. BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 3-moddasida insonning hayot, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqlari belgilangan3. Insonni biomexanik kuchaytirishni qonuniy tartibga solmaslik fuqarolarning davlat tomonidan himoya qilinishi kerak bo‘lgan ushbu asosiy huquqlari buzilishiga olib kelishi mumkin.
Uchinchi nazariya postinson nazariyasi hisoblanadi. Potensial yoki superinsoniy kuchayishlarning paydo bo‘lishi an’anaviy antropotsentrik etika va qonunlarni “odamdan keyingi odamlar”ni mos ravishda joylashtirish uchun qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi4. Ushbu nazariy hodisa uchun boshqaruvning yangi modellari kerak bo‘ladi.
Ushbu nazariy yo‘nalishlar inson holatini tubdan o‘zgartirish imkoniyatini oshirish bilan bog‘liq biomexanik modifikatsiyalashni huquqiy boshqarish bilan bog‘liq muammolar borligini ko‘rsatadi. Ular inson huquqlari, axloqiy va ijtimoiy shartnoma tamoyillariga asoslangan proaktiv takomillashtirishga xos boshqaruv zarurligini asoslaydi.
Insonni biomexanik kuchaytirishni tartibga solish bo‘yicha dastlabki qonunchilik takliflari asosan bioetika va fan siyosati sohasidagi ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan. Masalan, Buyuk Britaniya inson urug‘lantirilishi va embriologiyasi bo‘yicha Uornok hisobotini takomillashtirish uchun qo‘llanadigan biotexnologiyalarni nazorat qilish uchun yo‘l ochdi5. Insonni biomexanik kuchaytirish jarayoni kuchaygani sari jamiyat manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash uchun boshqaruv tizimini yanada kengroq muhokama qilish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Insonni kuchaytirishni huquqiy tartibga solish muvofiqlashtirilgan yondashuvlarni
talab qiladi. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
• zararli bo‘lmaslik – biomexanik modifikatsiyalash shaxslarga yoki jamiyatga zarar keltirmasligi kerak;
• adolat – biomexanik modifikatsiyalashdan barcha shaxslar uchun teng foydalanish, kuchaytirilganlar yoki kuchaytirilmaganlar kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
• proporsionallik – muayyan ko‘paytirish texnologiyalari bilan bog‘liq xavflarni mutanosib nazorat qilish;
• moslashuvchanlik – qoidalar zamonaviy texnologik o‘zgarishlar bilan birga takomillashishi kerak;
• subsidiarlik – huquqlarni himoya qilish uchun zarur bo‘lganda davlatning tanlov asosida ishtirok etadigan markazlashtirilmagan boshqaruvi.
Inson biomexanik modifikatsiyalarini qonunchilik bilan tartibga solish bo‘yicha xalqaro tajribani o‘rganish ham muhim ahamiyatga ega. Yevropa ittifoqi insonning salohiyatini oshirish vositalari bilan rivojlanayotgan biotexnologiyalar uchun boshqaruv tizimini ishlab chiqishda birinchi o‘rinda turadi.
Biomexanik modifikatsiyalash bilan bog‘liq tibbiy asboblar Yevropa ittifoqining xavfsizlik, sifat va samaradorlikni qat’iy baholashni talab qiladigan “Tibbiy asboblar to‘g‘risi”dagi 2017/745-reglamenti doirasida tartibga solinadi6. Ammo terapiya va takomillashtirish o‘rtasidagi o‘xshashliklar qat’iy chegara qo‘yishni murakkablashtiradi.
Bir qancha ekspert tashkilotlari tomonidan insonni kuchaytirishga oid axloqiy boshqaruv rejimlari ham ishlab chiqilgan. Masalan, Yevropa parlamentining Fan va texnologiya imkoniyatlarini baholash paneli xavflar yuzaga kelgunga qadar nazoratga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash uchun insonni takomillashtirish texnologiyalarini monitoring qilishni yoqlab chiqqan.
Yevropa ittifoqining Adliya sudi rivojlanayotgan insonni takomillashtirish texnikasi bilan bog‘liq muhim ishlar bo‘yicha qaror chiqarib, Oliver Brustlning Grinpicga qarshi (2011) ishida inson embrioni ildiz hujayralarini o‘z ichiga olgan patentlash tartib-qoidalarini taqiqlab qo‘ydi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari va Osiyo davlatlari insonni kuchaytirishni tartibga solishda turli xil yondashuvlarni qabul qilishgan. Jumladan, AQSHda ushbu sohani tartibga soladigan keng qamrovli federal qonun mavjud emas. Soha bilvosita FDA (Food and Drig Administration – Oziq-ovqat va farmatsevtika boshqarmasi) kabi organlar yoki qisman davlat darajasidagi tashabbuslar orqali tartibga solinadi. Tanqidchilarning ta’kidlashicha, bu “chala boshqaruv” sohani tartibga solish uchun yetarli emas.
Singapur bu sohada ruxsat beruvchi, innovatsiyaga yo‘naltirilgan yondashuvni qabul qilgan, unda CRISPR genini tahrirlash kabi takomillashtirish texnologiyalarining klinik sinovlarini o‘tkazishga ruxsat beriladi.
Ammo bulardan kelib chiqadigan axloqiy xatarlar haqida tashvishlar saqlanib qolmoqda.
Hindistonda 2000-yildayoq dunyodagi birinchi milliy bioetika komissiyasi tuzilgan bo‘lib, u insonning genetik muhandisligini tartibga solishga mas’ul etib belgilangan (Rajalakshmi, 2001). Ammo ushbu sohada boshqaruvning asosiy mexanizmlari hali to‘liq ishlab chiqilgani yo‘q.
Janubiy Koreyaning bioyetika va bioxavfsizlik to‘g‘risidagi qonuni barcha biotibbiyot tadqiqotlari uchun axloqiy tekshiruvni amalga oshirish talabini qo‘yadi. Ammo qonunda cheklovchi normalar haddan tashqari ko‘pligi tanqid qilingan.
Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va tibbiyot amaldagi qonunchilik bilan tartibga solingan bo‘lsa ham insonlarning salohiyatini oshirishni tartibga solish bo‘yicha davlat siyosati ishlab chiqilmagan.
Xalqaro amaliyotdan kelib chiqib, O‘zbekistonda:
• Hindiston tajribasidan foydalangan holda augmentatsiya tadqiqotlari va ularni klinik qo‘llash ustidan nazoratni tartibga soladigan milliy bioetika qonunini qabul qilish;
• Janubiy Koreya tajribasidan foydalangan holda potensial kuchaytiruvchi biotexnologiyalar xavfsizlik, samaradorlik va etika standartlariga muvofiq bo‘lishi uchun ularning ta’sirini baholash va ruxsat berish tizimini ishlab chiqish;
• namuna sifatida Yevropa ittifoqining tibbiy asbob-uskunalarni tasdiqlash jarayonidan foydalanish;
• Singapurning yondashuviga asoslangan holda alohida kuchaytirishlarning klinik sinovlarini tartibga solish orqali xavflarni kamaytirish va bir vaqtning o‘zida innovatsiyalardan foyda olish kerak degan fikrdamiz.
Yuqorida ko‘rib chiqqanlarimiz asosida biomexanik o‘zgarishlarni tashkiliy-huquqiy tartibga solish uchun:
1) biomexanik modifikatsiyalashni barqaror va maqsadga yo‘naltirilgan holda boshqarish uchun insonlarni kuchaytirish masalalari bilan shug‘ullanadigan qo‘mitani tuzish;
2) insonning salohiyatini biomexanik modifikatsiyalashni tartibga soladigan qonunni qabul qilish;
3) salomatlik va xavfsizlik to‘g‘risidagi qonunlarga muvofiq biohakingning xavfsiz bo‘lmagan amaliyotini taqiqlash;
4) augmentatsiyalangan shaxslarni kamsitishlardan himoyalash uchun nogironlik to‘g‘risidagi hamda fuqarolarning tengligi to‘g‘risidagi qonunlarni takomillashtirish lozim.
Jamshid VOSIYEV,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi axborot-tahlil bo‘limi prokurori
1 Beyli R. (2014). Insonni rivojlantirish etikasi: munozarani tushunish. Philosophy Compass, 9(5), 304-312. https://doi.org/10.1111/phc3.12123.
2 Brey P. (2005). Inson rivojlanishining epistemologiyasi va ontologiyasi. R. Chadwick & D. Zwart (Eds.), Zamonaviy madaniyatda moslashish va duragaylash: xalqaro konferensiya materiallari (43-54-betlar). Routledge.
3 БМТнинг Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948). https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights.
4 Sandberg A. (2014). Miya emulyatsiyasi etikasi. Eksperimental va nazariy sun’iy intellekt jurnali, 26 (3), 439-457. https://doi.org/10.1080/095281 3X.2014.89511312.
5 Warnock M. (1984). Insonning urug‘lantirilishi va embriologiyasi bo‘yicha tergov qo‘mitasining hisoboti. Janobi oliylarining statsionar idorasi.
6 Европа парламенти ва Европа кенгашининг 2017 йил 5 апрелдаги “Тиббий асбоблар тўғрисида”ги 2017/745-регламенти. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32017R0745
