Huquqshunoslik nazariyasi va amaliyotida jinoyat tarkibini va uning subyektiv tomon belgisini tushunish bo‘yicha turli qarashlar mavjud. Ayrim davlatlar qonunchiligida jinoyatning subyektiv tomon belgilarining o‘ziga xos jihatlari keltirib o‘tiladi. Angliya va AQSH qonunchiligidagi va jinoyat huquqi nazariyasidagi jinoyat tarkibining subyektiv tomoni tushunchasini ko‘rib chiqamiz.
Angliya va Amerika Qo‘shma Shtatlarining jinoyat qonuni aybni lotincha “mens rea” so‘zi bilan belgilaydi. So‘nggi bir necha asr davomida mazkur mamlakatlarning qonunchiligida ushbu atamaning talqini juda ko‘p keltirilmoqda.
Xususan, ingliz va amerikalik huquqshunoslar aybni axloqsiz motiv, yovuz iroda, yovuz ong va hokazo deb talqin qilganlar. Anglo-Amerika jinoyat huquqida aybning ta’riflari juda xilma-xildir. Faqat ba’zi mualliflar aybni intellektual va irodaviy momentlar bilan tavsiflangan subyektiv holat sifatida izohlaydilar. Umuman olganda ayb qonunga xilof qilmish sodir etgan shaxsning o‘ziga xos subyektiv holatiga o‘xshaydi. Shu bilan birga ba’zilari xabardor bo‘lish qobiliyati haqida, boshqalari niyat va bilim haqida, boshqalari ong va istak haqida, to‘rtinchisi hukm qilingan ruhiy holat haqida, beshinchisi “har qanday” ruhiy holat haqida va hokazolar sifatida talqin etiladi.
Bu masala Angliya va AQSH jinoiy qonunchiligida ham, ularning sud amaliyotida ham aniq va to‘la yechim topmagan. Angliyaning zamonaviy qonunchiligi, yurisprudensiyasi va doktrinal manbalari aybning asosan uchta shaklini ta’minlaydi: qasd, beparvolik va ehtiyotsizlik.
Ingliz huquqiga ko‘ra niyatni aniqlashda iroda momenti, qilmishni sodir etuvchi shaxsning
ko‘zlagan maqsadi birinchi o‘ringa chiqadi. Qilmish iroda natijasi bo‘lsa va uni sodir etgan shaxs ma’lum oqibatlarning yuzaga kelishini kutayotgani va buni istashi aniqlangan taqdirda qilmish qasddan qilingan deb topiladi.
Umumiy qoidaga ko‘ra aqli raso kishi sodir etgan g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni uning qilmishi sifatida namoyon etadigan prezumpsiya mavjud. Shu sababli harakatlarning qasddan ekanligi faktini maxsus isbotlash shart emas. Ushbu prezumpsiyani rad etish yuki ayblanuvchining zimmasiga tushadi. Agar u buni rad eta olmasa, uning xohishi yoki istamasligidan qat’i nazar natija uchun hukm qilinishi mumkin. Beparvolik ko‘pincha subyektiv holat sifatida tushuniladi, bunda odam zararli oqibatlar ehtimolini ataylab e’tiborsiz qoldiradi. Masalan, R. Kross va F. Jonslar e’tiborsizlik tushunchasi ikki ma’noda qo‘llanadi deb hisoblaydilar.
Birinchi holda bu asossiz tavakkalchilikni ongli ravishda qabul qilishni, ikkinchisida esa ijrochining ushbu xavf haqida bilgani yoki bilmaganidan qat’i nazar aslida asossiz xavfni o‘z ichiga olgan xatti-harakatini anglatadi.
Amalda beparvolik aybning bir shakli bo‘lib, unga mustaqil ma’no beriladi yoki odatda niyat
deb tushunilgan narsaga juda yaqin ma’no beriladi. Aybning ushbu shaklini shaxsning o‘z jinoiy xatti-harakatiga irodaviy munosabati nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqsak, u bilan niyat o‘rtasida farq yo‘qdek tuyuladi. Qasddan ham, ehtiyotsizlikdan ham noto‘g‘ri harakat iroda harakati ekanini anglatadi.
Ingliz huquqshunoslari ushbu jinoyat shakllari o‘rtasidagi farqni jinoiy xatti-harakatlarning oqibatlariga bog‘liq holda izlashni taklif qilishadi. Ushbu subyekt ma’lum bir maqsadga erishishni ko‘zlagan va aniq natijani kutgan va buni xohlasa, harakat qasddan deb e’tirof etiladi. Obyektga nisbatan beparvolik oqibatlari yuzaga kelgan taqdirda ixtiyoriy moment mavjud emas. U zararli oqibatlarni xohlamaydi, lekin ularning paydo bo‘lish ehtimolining yuqori darajasini biladi yoki bilishi kerak bo‘ladi. Bu yerda e’tiborga olinadigan narsa – ma’lum bir jinoyat uchun javobgarlikka tortiladigan ma’lum bir shaxsga emas, balki mavhum “aql-idrok”ka ega bo‘lgan anglash yoki oldindan ko‘rish qobiliyatidir. Darhaqiqat, bu yerda aytilishicha, inson o‘z xatti-harakatining oqibatlarini oldindan ko‘ra bilsa, bu harakatlar ham ehtiyotsizlik deb e’tirof etiladi.
Shuningdek, u oldindan ko‘rmagan, lekin oldindan ko‘rishi kerak bo‘lgan harakatlar hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, beparvolik tushunchasi Angliya jinoyat huquqida eng kam rivojlangan tushunchalardan biridir. Aybdorning beparvoligi tushunchasini sud muayyan hodisalarga nisbatan belgilaydi. Masalan, “oddiy” beparvolik “mas’uliyatsizlik”, “qo‘pol” va shunga o‘xshash bo‘lsa, jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bunday beparvolik har bir alohida holat bo‘yicha aniqlanadi va agar zarar yetkazilgan shaxsga nisbatan aniq majburiyat mavjud bo‘lsa, qonunga xilof bo‘lgan harakatdagi ehtiyotsizlik yoki mas’uliyatsiz harakatsizlikdan iborat bo‘lishi mumkin.
AQShning 1962-yildagi Jinoyat kodeksi tuzuvchilari ayb shakllarining yangi tasnifini taklif qilishgan. Ular umumiy qonun doirasida ishlab chiqilgan ayb haqidagi an’anaviy Angliya-Amerika huquq doktrinasini qayta ishlab chiqqan. Yangi tasnif ko‘pchilikka ma’lum tuzatishlar bilan qayta ishlab chiqilgan.
Davlatlarning Jinoyat kodeksi aybning to‘rtta shaklini birlashtirgan: 1) maqsadli; 2) ong bilan bog‘liq; 3) ehtiyotsizlik; 4) ehtiyotsizlik bilan bog‘liq. Aybning ushbu shakllarining har biri yuqorida qayd etilgan jinoyatning barcha yoki ayrim moddiy belgilariga nisbatan belgilanishi mumkin. Ehtiyotsizlik va aybning boshqa shakllari bilan bog‘liq beparvolikning o‘ziga xos belgisi xavf haqida xabardor bo‘lmaslikdir. Shu bilan birga bunday jaholat beparvolik talablaridan qo‘pol og‘ish bo‘lib, bu vaziyatda “ongli” odamda kuzatilishi mumkin.
Ko‘plab amerikalik huquqshunoslarning fikriga ko‘ra, beparvolik holatida “aybdor ruhiy holat”, xatti-harakatlarga salbiy axloqiy baho berish va jazoning profilaktik ta’siri haqida gapirish qiyin. Binobarin, beparvolikni faqat alohida hollarda jazo tayinlanadigan aybning shakli sifatida ko‘rib chiqish odat tusiga kirgan.
Ehtiyotsizlik bilan begunoh zarar yetkazish o‘rtasidagi farqqa kelsak, bu yerda yana “aql-idrok” ta’limotining talablari mezon sifatida xizmat qiladi. Agar sudlanuvchida uning o‘rnida “oqil odam” rioya qiladigan xatti-harakatlar me’yoridan “qo‘pol og‘ish” topilmasa, sud uni aybsiz deb topishi mumkin.
Ayrim shtatlarda eski aybdorlik formulalari (masalan, Jorjiya shtatida) hamon amal qiladi. Amerikalik sudyalarning aksariyati sudlanuvchining aybini “elementar” tahlil nuqtayi nazaridan emas, balki “aybdor ruhiy holat” haqidagi g‘oyalar nuqtayi nazaridan baholashda davom etmoqda.
Nyu-York shtati Jinoyat kodeksining 15.10-qismida jinoiy javobgarlikning minimal talabi shaxsning ixtiyoriy xatti-harakatni yoki shaxs jismonan bajarishga qodir bo‘lgan harakatni bajarmaslikni o‘z ichiga olgan xatti-harakatlarni belgilaydi. Bunday xatti-harakatlar muayyan huquqbuzarlikni sodir etish uchun zarur bo‘lgan barcha narsa bo‘lsa yoki jinoyat yoki uning biron bir moddiy elementi aybdorning aybdor ruhiy holatini talab qilmasa, bunday jinoiy huquqbuzarlik “qat’iy javobgarlik” jinoyati hisoblanadi.
Shtatlarning Jinoyat kodeksiga muvofiq qat’iy javobgarlik jinoyatlariga misollar:
– sifatsiz yoki qalbakilashtirilgan oziq-ovqat mahsulotlari savdosi;
– giyohvandlik vositalarini tarqatish va saqlashga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarining ko‘p buzilishi;
– ba’zi yo‘l harakati qoidalarini buzish;
– sanitariya qoidalariga rioya qilish bo‘yicha politsiya qoidalarini buzish va boshqalar.
Nyu-York shtati Jinoyat kodeksining umumiy shaklida “qonun chiqaruvchining qat’iy javobgarlik o‘rnatish niyati juda aniq” bo‘lganda jinoyatchining aybini isbotlash talab qilinmaydi degan qoida nazarda tutilgan (15.15-qism.). Kentukki, Gavayi va boshqa bir qator shtatlarning Jinoyat kodekslarida huquqbuzarliklar toifasini tashkil etuvchi barcha jinoiy harakatlar uchun qat’iy javobgarlik belgilangan. Ba’zi amerikalik huquqshunoslar ushbu muassasa qoidalarini AQSh konstitutsiyasiga zid deb hisoblab, unga qarshi chiqishadi. Shunga qaramay AQSh Oliy sudi ushbu institutni shunday deb tan olishga urinishlarga shubha bilan qaraydi.
Yuqoridagilardan shuni anglash mumkinki, jinoyat tarkibining subyektiv tomoni haqiqatda jinoyat tarkibini aniqlashda asosiy va yakuniy element bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyatning subyektiv tomoni sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasini, shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasini aniqlashga va shu bilan muayyan jinoiy qilmish uchun jazo tayinlashga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki, jinoyat subyektiv tomonining asosiy elementi aybdorlik bo‘lib, u qasd va ehtiyotsizlikka bo‘linadi.
Ayb jinoyat subyektiv tomonining o‘zagi bo‘lib, har qanday jinoyatning majburiy belgisidir. Ayb – shaxsning sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishiga ruhiy munosabati. Shaxs aybi aniqlangan ijtimoiy xavfli qilmishlari va ijtimoiy xavfli oqibatlari uchungina jinoiy javobgarlikka tortiladi. Aybdorlik darajasi baholovchi miqdoriy xususiyatga ega bo‘lib, aybdorlik tushunchasining yakuniy elementi hisoblanadi. Jinoyat sodir etgan shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish va jazolash to‘g‘risidagi masalani hal qilishda nafaqat shaxsning sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishi (harakat yoki harakatsizlik) va uning oqibatlariga aybdor munosabati, balki subyektiv huquqning boshqa elementlari ham hisobga olinadi. Shuningdek , jinoyat tomoni ham hisobga olinadi – uning motivlari, maqsadlari va jinoyat sodir etish vaqtidagi hissiy holati, fakultativ belgilar.
Sirojbek MASHARIFOV,
TDYU mustaqil izlanuvchisi,
Xorazm viloyati yuridik texnikumi dekani
