Har bir inson hayotida sidq (rostgo‘ylik va sadoqat) sharafli va yaxshi odat bo‘lsa, kizb (yolg‘onchilik, yolg‘on gapirish) xunuk odat va gunoh sanaladi.
Ulug‘ mutafakkir shoir Alisher Navoiy boshqa sharq shoirlari kabi inson axloqini ikkiga bo‘ladi: axloqi hamida – yaxshi xulqlar va axloqi zamima – yomon xulqlar. Navoiy deyarli barcha asarlarida bu ikki tushuncha haqida yozadi.
U “Mahbub ul-qulub” asarida inson xulqiga xos sidq va kizb masalasini yanada yorqinroq va hayotiy misollar asosida yoritib beradi. Uning bu masalaga qattiq e’tibor bergani bejiz emas. Chunki dinimizda rostgo‘ylik, halollik keng targ‘ib qilingani kabi yolg‘onchilik, aldov ulkan gunoh hisoblanadi. Xalqimizning bu ikki mavzuga oid o‘nlab ibratli maqollarining borligi ham mavzuning dolzarbligiga ishora qiladi.
Navoiy asarlarida rostlig‘ so‘zining sinonimi sifatida sidq, sadoqat kabi so‘zlar ham ishlatiladi. Rostlig‘, sodiqlik inson xulqining mazmuni, fazilatli ustunlaridandir.
Shoirning “Hayrat ul-abror” dostonidagi o‘ninchi maqolot sarlavhasi “Rostliq ta’rifidakim…” deb boshlanadi va rostlik mavzusining rang-barang qirralarini ochiqlaydi. Maqolot quyidagi
so‘zlar bilan boshlanadi: “Har kim o‘ziga to‘g‘rilikni odat qilgandan keyin charxning teskari aylangani bilan uning nima ishi bor?!
Yo‘l qancha to‘g‘ri bo‘lsa, maqsad shuncha yaqin, yo‘l egri bo‘lsa, maqsad uzoqlashadi”. Navoiy bu maqolotida nay, chang, nayza, mistar, sarv daraxti, sham, parvona, ko‘z kabi narsalarni bir-biriga qiyoslab, hayotiy tashbihlar orqali rostlik va egrilik tushunchasining mohiyatini ochadi. Masalan, “Nay to‘g‘ri bo‘lgani uchun so‘fiylar uni yaxshi ko‘rishadi; chang to‘g‘ri bo‘lmagani uchun qulog‘i buraladi. Nayza to‘g‘ri bo‘lganidan doim boshi yuqori; arqon esa chirmashligi tufayli bog‘lash uchun ishlatiladi”.
Bu qiyoslardan maqsad rostlikning, to‘g‘rilikning oqibati xayrli bo‘ladi, egrilikning, yolg‘onchilikning oqibati esa fojiaga olib boradi. Shuningdek, ulug‘ shoirning “kishining so‘zi to‘g‘ri bo‘lsa, uning so‘zi bilan birga o‘zi ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak”, “…yolg‘on egrilikdan, to‘g‘rilik haqiqatdan iborat. Sham’ o‘z to‘g‘riligi bilan xursand; boshdan-oyoq kuysa ham, u nurga aylanadi. Yashin egrilikni odat qilgan bo‘lib, hammayoqni yoritsa-da, yerning ostiga kiradi. Bog‘bon o‘z yeriga reja tortmas ekan, bog‘ning ko‘rinishi changalzorga o‘xshab qoladi”1 kabi obrazli fikrlari rostlik haqida mushohadaga undaydi.
Mutafakkir shoirning “Saddi Iskandariy” dostonida ham “Tuzluk ta’rifidakim…” deb boshlanadigan alohida fasl bor. U ham shunday boshlanadi: “Kimki chin gapiruvchi bo‘lsa, bu dunyoning eng badavlat kishisi shudir. Kimki qilgan va’dasiga vafo aylasa, Tangri uni murod-maqsadiga yetkazur!”.
Navoiy to‘g‘rilik tushunchasini rostgo‘ylikka bog‘lab, bir hikoya keltiradi: “Burungi chog‘da bir yolg‘onchi bor ekan. Bir kechasi uning uyiga eplab bo‘lmaydigan zo‘r o‘t tushibdi. Shunda u yordam so‘rab qancha dod-voy qilsa ham, eshitgani holda bironta odam faryodiga ishonmabdi. Uning uyi tez orada kuyib kul bo‘libdi.
Shundan so‘ng unga bir dono kishi shunday debdi: “Kimki yolg‘onni ko‘p gapiradigan bo‘lsa, uning rost gapi ham xalq nazdida yolg‘on hisoblanadi. Agar uyingga o‘t tushganda xalq yordamga kelmagan bo‘lsa, o‘zingdan o‘pkala!”. Qissadan hissa: yolg‘onchilik insonni yomon oqibatlarga olib kelishi muqarrar. Navoiy ushbu faslda boshqa bir ibratli hikoyani ham keltiradi: “Eshitishimcha, bir shohga ustunlik bir uy qurish orzusi tushgan. Shundan
so‘ng uning xizmatchilari qidira-qidira bir to‘g‘ri o‘sgan baquvvat daraxt topganlaru, ammo
uning egasi bir qari kampir bo‘lib, yog‘ochi uchun o‘n barobar, balki yuz, balki ming barobar haq bersalar ham ko‘ngli to‘lmabdi. Oldi-sotdi ishlari bitavermagach, nihoyat, kampirning talabini qondirib, og‘irlikda baravar keladigan oltin beribdilar. Keyin uyni qurib, ichini gavharlar bilan bezatganlar, ustunni ham zarnigor qilganlar. Kunlarning birida shu imoratni
tomosha qilishga kelgan kampir yog‘ochini o‘pib: “Sen to‘g‘ri bo‘lib o‘sganing tufayli o‘zingni ham meni ham oltinga ko‘mding!”2 degan ekan.
Ulug‘ shoirning o‘zi qissadan shunday xulosa qiladi: “To‘g‘ri o‘sgan chiroyli bir daraxtki, kishini shunchalik baxtiyor qiladigan bo‘lsa, to‘g‘ri so‘z va halol bir odamning qilgan ishini, uning fazilatini ta’riflab bitirish mumkin bo‘larmikan?”.
Navoiy mulohazalarini davom ettirib, donishmandona bir fikr dushmanni daf etishga yoki uni do‘stga aylantirishga sabab bo‘lishini, hatto ilon ham avrab-sehrlaganda o‘ziga o‘ralib, kishiga ziyon yetkaza olmasligini ta’kidlaydi.
Navoiy bu o‘rinda ham so‘zning qudrati, sehridan gapirib, so‘z ifodalashda ustalik va no‘noqliklar bo‘lishi, so‘zning martabalari borligi, oqil kishi so‘zni o‘z o‘rnida, mavridida ishlatsa, uning ustiga notiq ham bo‘lsa, xalqqa foydasi tegishini ta’sirli va obrazli misralarda bayon etadi. Bu fasldagi fikrlar qaysidir ma’noda “Hayrat ul-abror”dagi “Rostlig‘ ta’rifidakim…” deb boshlanadigan maqolotning davomidek taassurot qoldiradi. Chunki har ikkala o‘rinda ham bosh maqsad to‘g‘rilik, rostgo‘ylik va haqqoniylikka qaratilgan.
Ulug‘ shoir “Mahbub ul-qulub” asarida to‘g‘riso‘zlikning nozik qirralari haqida jumladan shunday yozadi: “So‘zni ko‘nglungda pishqormag‘uncha tilga kelturma, harnakim ko‘nglungda bo‘lsa tilga surma. Agarchi tilni asramoq ko‘ngulga mehnatdur, ammo so‘zni sinamoq boshqa ofatdur. Aytur yerda unutma, aytmas yerda o‘zungni mutakallim tutma. Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt. Oqil chindin o‘zga demas, ammo barcha chinni ham demak oqil ishi emas”.
Masnaviy:
Xiradmand chin so‘zdin o‘zga demas,
Vale bari chin ham degulik emas.
Kishi chin so‘z desa zebo durur,
Necha muxtasar bo‘lsa, avlo durur.
Ya’ni oqil odam faqat chin so‘zlaydi, lekin hamma chin so‘zni, haq gapni har joyda, har doim aytib bo‘lmaydi. Kishi chin so‘zni aytsa, go‘zaldir. Agar shu chin so‘z qisqa bo‘lsa, yanada go‘zalroq bo‘ladi. Demak, gapimiz rost bo‘lsa ham, uni taroziga solib, qisqaroq va lo‘ndaroq ifodalasak, nur ustiga nur bo‘lar ekan.
Diqqat qilsak, shoir “Mahbub ul-qulub” asarida o‘sha davr jamiyatidagi qaysi toifa haqida gapirsa ham ulardan doimo halollikni, adolatni va rostgo‘ylikni talab qilgan. Masalan, dehqonlar zikrida so‘z yuritar ekan, ular ishidan rizq, qut-baraka, xalqda farovonlik, obodonchilik yuz berishi va boshqa fazilatlarini rosa ta’riflaydi.
Lekin bir o‘rinda “Agar (dehqon) to‘g‘ri va halol bo‘lsa, ho‘kizi Solih alayhissalomning tuyasidek nomdor” bo‘lishi va ikki pahlavondek unga itoat etib, ravon yurishini va dehqon ularni xuddi Odam alayhissalomdek ishlatishini ta’kidlaydi3.
Navoiy asarida ayrim toifaga mansub kishilarning rostgo‘yligini alohida ta’kidlaydi. Jumladan, islompanoh beklarga xos bo‘lgan fazilatlardan biri rostgo‘ylik ekanini uqtiradi: “…bunday shohga bek bo‘lish, xuddi Nabiy (s.a.v.) xizmatidagi chahoryorlardan biri kabidir. Bek nochorlarning panohi va podshohning xayrixohidir. Dunyoda shohga faqat rost so‘zlaydi va uning oxirati g‘amini yeydi.
Yomonlar undan qo‘rqadi va yaxshilarning mushkuli oson bo‘ladi”4. Ulug‘ adib sayyor hunarmand va san’atkor ustalarni zikr qilar ekan, “yolg‘onlari ko‘pligi, chinlari ozligi” yoki “er kishiga yuqori fazilat bo‘lgan rost so‘zlamoq – bular nazdida katta ayb” ekanini ta’kidlab o‘tadi. Mana shu misollardan ham ko‘rinib turibdi, Navoiy kim bo‘lishidan qat’i nazar rost so‘zlashni va rostgo‘y bo‘lishni qattiq talab qilgan.
Rostgo‘ylik sharafli fazilat ekani uchun ham Navoiy Payg‘ambarimizni tilga olganda u kishining rostgo‘yliklariga ishora qilib, muxbiri sodiq (rost, to‘g‘ri xabar beruvchi) deb ta’riflaydi. “Muxbiri sodiq (rost xabar olib keluvchi) Muhammad (s.a.v.) shunday debdurlar: “Olloh qanoatni aziz qilgan bandasiga, tama’ni esa xor qilgan bandasiga beribdur”5. Navoiy 12-faslda qozilar haqida o‘z kuzatishlarini bayon qilar ekan, matni oxirida quyidagi qit’ani keltiradi:
Muxbiri sodiq shahekim, qildi dinu shar’ni,
Bori adyon nosixi andoqki, mumkin erdi tuz.
Kozib ul yo‘lni nechuk tuzgayki, bir kazzob ham,
Qildi ko‘p da’vo, vale qo‘ydi jahannam sori yuz.
Qit’ada tazod san’ati asosida rostgo‘ylik va yolg‘onchilik haqidagi fikr hazrat Payg‘ambarimiz
va soxta Payg‘ambar – Musaylamayi kazzob timsolida ko‘rsatib berilgan. Ya’ni barcha dinlarni bekor qiluvchi, sodiq (to‘g‘ri, rost) xabar beruvchi shoh (Payg‘ambar alayhissalom) din va shariatni rost va to‘g‘rilik asosida qurdi. Yolg‘onchi unday yo‘lni qanday ham tuzsinki, bir kazzob (Musaylama) ko‘p da’vo qildi, lekin jahannamga ravona bo‘ldi.
Rostlikning sinonimi, ma’nodoshi sidq ekanligini aytib o‘tdik. Shuning uchun ham sidqi bor kishi sodiq deyiladi. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” asariga bitgan muqaddimasida tasavvuf asoslarini tashkil etuvchi hol va maqomlar qatorida sidqqa ham to‘xtaladi: “Yana sidqdurki, g‘ayri voqe’ (yolg‘on) so‘z tilga mutlaqo joriy bo‘lmag‘oy”.
Shundan so‘ng asarda ushbu hikoya keltiriladi: “Naqldurkim, imomzodalardin biri Hajjoj bin
Yusuf qatlidin qochib borar erdi va orqasidan bir jamoat kishilar quvib kelar erdilar. Bu toifadin (so‘fiylardan) biri, ul imomzodag‘a ixlosu xizmatkorlig‘ i bor erdi, yo‘luqti. U kishi iztirobga tushib, biror joy topsang bizni yoshirki, bu jamoat bizni qatl qilish uchun quvlab kelayaptilar. Va ularni yetishiga oz qoldi. U yerda bir xarob, vayrona joy bor edi, darvesh bu yerga kiring dedi. Imomzoda jon havlidin u yerga kirdi. Kirgach, quvib kelayotganlar davrveshga uchrab, so‘rdilarki, qochib kelgan odam qayerga ketdi? Ul darvesh mana bu buzuq, xarob joyga kirdi deb aytdi. Ular uni qochib ketsin deya bizni hayalga solib turibsan deb darveshni bir necha yig‘och va qamchi urub u yerdan o‘tib ketdilar. Ular ketgandin so‘ng imomzoda joyidan chiqib, ko‘ngli ranjigan bo‘lib, o‘zung vayronada bizni yoshurub, o‘zung dushmang‘a joyimizni ko‘rsatib qo‘yishing, shu ravomidir dedi. Ul darvesh ayttikim, ey maxdumzoda, maning rostliqim barakatidin xalos bo‘ldung. Endi o‘z fikringni qil dedi.
Darvesh imomzadani xalos bo‘lishiga tadbir qildi va ul xalos bo‘ldi. Va bu nav’ hamida axloq va pisandida sifotki, bu toifadin voqe’dur, ko‘pdurki, agar sharhin qilsa, yana bir kitob yasamoq kerak”6.
Navoiy “Mahbub ul-qulub”ning 25-faslini “Ahli nujum zikrida” deb nomlaydi va munajjim, rammol (rom ko‘ruvchi)lar haqida so‘z yuritib, ularning nuqsonli amallarini qoralaydi. “Ahli nujum”, ya’ni yulduzlarga qarab fol ko‘radigan kishilarni tanqid qilar ekan, ularning g‘irt yolg‘onchi toifa ekanligini bayon qilib aytadiki: “…xullas, ularning o‘n so‘zidan bittasi ham rost chiqmaydi. O‘z ishlarining qabohat ekanligini bilmaydilar yo bilib turib nazarga ilmaydilar. “Kazib al-munajjimun” (Munajjimlar yolg‘on aytadilar) mazmuni bilan ularning so‘zi yolg‘ondur va o‘zi to‘g‘rilik mamlakatidan yiroqdadir va basirat ko‘ziga (ko‘ngil ko‘ziga) g‘aflat pardasi solingandur”7. Ulug‘ shoirning yozishicha, nomunosib noiblarning birinchi qusurlari ham yolg‘on da’volaridan iborat.
Ular o‘zini payg‘ambar e’lon qilgan Musaylamayi kazzob8 millatidan, ular yolg‘ondan payg‘ambarlik da’vosini qiladi, Jabroil farishta vahiy keltirmoqda degan gaplarining bari yolg‘on9.
Navoiy oyat va hadislarni yaxshi bilgan shoir sifatida kizb va sidq bilan bog‘liq tanbehlarining har birida oyat va hadislar mag‘zini singdiradi.
O‘zining yolg‘onchiga ochiq nafratini bildirgani kabi rostgo‘yga o‘z hurmatini, samimiyatini oshkor etadi.
Navoiy “Mahbub ul-qulub”ning 59-tanbehida ham bir kun kelib yolg‘onchining yolg‘oni zohir
bo‘lgach, xalqning nazaridan qolishini uqtirar ekan, ko‘ngilga e’tibor berishni, yaxshi-yomon gap aynan shu ko‘ngildan chiqishini ham eslatadi:
Bayt:
Ko‘ngul holati so‘z degach bilgurur
Ki, maxzanda dur yo sadafrezadur.
Navoiy tanbehlarida so‘z va uning xususiyatlari haqida to‘xtalar ekan, yolg‘on so‘z har qancha “fasih” (ochiq, ravshan) bo‘lsa-da, unday so‘z baribir “qabih” ( qo‘pol, yomon) so‘z hisoblanishini ta’kidlaydi. Yolg‘on so‘z faqat nazmda (she’rda) e’tiborga olinmaydi. Chunki she’rda mubolag‘a, tashbihlar va badiiy to‘qimalar ishtirok etadi.
“Yolg‘on so‘z she’rdan boshqa yerda nomaqbul va yolg‘onni aytuvchi aqlsizdir”10. Bu o‘rinda Navoiy arablar orasida keng tarqalgan “Ahsanuho akzabuho – she’rning eng yaxshisi eng yolg‘oni” degan maqolga ishora qilganligi ham anglashilib turadi.
Bayt:
So‘z ichraki yolg‘on erur nopisand,
Chu nazm ettilar qildi dono pisand.
Tarixda o‘tgan dovruqli Iskandar haqida doston boshlagan Navoiy sarkarda haqida juda ko‘p ma’lumotlar to‘plaganini, ular orasidan yolg‘on aralashganlarini chiqarib tashlab, to‘g‘rilarini qoldirib, ularni nazmga solib, bezashini ta’kidlaydi:
Judo aylabon kizb oloyishin,
Anga aylasam nazm oroyishin.
Xususan, “Hayrat ul-abror” dostonining “Avvalg‘i hayrat”ida Navoiy payg‘ambarlarni tavsiflar ekan:
Zohir o‘lub borchag‘a sidqi maqol,
Shoyibai kizbg‘a yo‘q ehtimol, – deydi, ya’ni ular (payg‘ambarlar)ning barchasi sodiq va rostgo‘y bo‘lib, yolg‘onga yo‘l berishlari, aslo yolg‘on gapirishlarining ehtimoli ham yo‘q.
Navoiy mazkur 6-maqolotida ta’kidlashicha, adabli, tavozeli, xususan, to‘g‘riso‘z kishining haqiqiy nadomati kizbning yuzini qoraytiradi, ya’ni mahv etadi.
Ohu nadomatki chekib sidq aro,
Kizb yuzin dudidin aylab qaro.
Kishini halokatga olib boruvchi kizbdan nihoyatda ehtiyot bo‘lish lozim. Chunki Payg‘ambar alayhissalom: “Kazzobuna lo ummati” – yolg‘onchi mening ummatim emas” mazmunidagi hadisi bilan ummatini rostgo‘ylikka da’vat etgan. Navoiy buni asarda go‘zal tarzda keltiradi: (oyat bu o‘rinda xabar, belgi, nishona ma’nosida bo‘lsa kerak.
Chunki baytdagi mantiq, ma’no shunga ishora qiladi):
Sidq ila urg‘onda salo ummati
Oyati “Kazzobuna lo ummati”.
Hatto Navoiy keskinlik bilan shunday deydi:
Kizb keturgan tili yo kilkidin,
Xorij etib o‘zni Rasul silkidin.
Ya’ni kimning qalami yo tilidan yolg‘on kelsa, u o‘zini Rasulning – Payg‘ambarning ummati safidan chiqaribdi. Shoir keyingi o‘rinlarda esa yolg‘onchilikni o‘ziga shior qilib olgan kimsani er ham, musulmon ham sanamaydi:
Ulki, shior ayladi yolg‘on demak,
Bo‘lmas ani eru musulmon demak.
Mutafakkir shoirimiz yuqoridagi fikrlarga hamohang qarashlarini “Mahbub ul-qulub” asarida
ham davom ettirib, saj’ usuli ila juda ta’sirchan ifoda etadi. Uning mazkur tanbehi xalq orasida yod bo‘lib ketgan: “Chin so‘zni yolg‘ong‘a chulg‘ama, chin ayta olur tilni yolg‘ong‘a bulg‘ama. Yolg‘onchi kishi emas, yolg‘on aytmoq eranlar ishi emas. Yolg‘on so‘z deguvchini bee’tibor qilur, nechukkim, ul gavharni xazafdek (sopoldek) xor qilur. Ulki chin so‘zni yolg‘ong‘a qotar, durri saminni najosatg‘a otar”.
Ko‘rib o‘tganimizdek Navoiy yolg‘onchilikni keskin qoralaydi va bu sifatning jamiyat orasida
ildiz otishiga qarshi turadi. Shu bois asarlarida yolg‘onchilikni hadislar, hikmatli so‘zlar, hikoyatlar, ibratli baytlar orqali fosh qilib tashlaydi.
Sayfiddin RAFIDDINOV,
filologiya fanlari nomzodi, dotsent,
Ahmad Yassaviy xalqaro mukofoti sohibi
1 Алишер Навоий. Хамса. Насрий баён. Тошкент. 2019. “NAVRO’Z” нашриёти, 75-77-б.
2 Алишер Навоий. Хамса. Насрий баён. Тошкент. 2019. “NAVRO’Z” нашриёти, 630-б.
3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. (Ҳозирги ўзбек тилига табдил) – Тошкент, 2018. 47-б.
4 Мазкур асар, 16-б.
5 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб. (Ҳозирги ўзбек тилига табдил) –Тошкент, 2018, 73-б.
6 Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. 10-жилд. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. Тошкент. 2011. б-97 (асл матни бироз таҳрир қилинди. С.Р.)
7 Маҳбуб ул-қулуб. Мазкур асар. 42-б.
8 Ўзини пайғамбар эълон қилган одам. У мусулмонлар тарафидан қатл этилган.
9 Маҳбуб ул-қулуб. Мазкур асар, 17-б.
10 Маҳбуб ул-қулуб. Мазкур асар, 135-б.
