Huquq sohasiga ham yangi yuridik texnologiyalar va IT-xizmatlar (Information Technology) kirmoqda. Va bu “Legal tech” deb nomlandi.
Yuridik texnologiya – huquqshunoslik amaliyotida qo‘llanadigan dasturiy ta’minot va yuridik mutaxassislarga yuqori sifatli yuridik xizmatlar ko‘rsatishda yordam beradigan raqamli vositalarni o‘z ichiga oladi.
Yuridik texnologiyaning bir qator turlari mavjud: “Cloud” – masalan, yuridik mutaxassislar va firmalar fayllar va hujjatlar nusxalarini raqamli saqlash uchun bulutdan foydalanishni boshladi. Bu ularga istalgan vaqtda va istalgan joyda hujjatlar papkasiga kirish va ularga o‘zgartirish kiritish imkonini beradi.
Bundan tashqari, LexisNexis va Westlaw kabi qidiruv tizimlari huquqiy qidiruvlarning ancha samaraliroq bo‘lishini ta’minlagan. Shuningdek, elektron imzo dasturiy ta’minoti, virtual yuridik xizmatlar, sun’iy intellekt texnologiyasi huquq sohasining ixcham bo‘lishiga yordam berdi.
Sun’iy intellekt advokat ishlayotgan shunga o‘xshash ishlar bo‘yicha oldingi qarorlarni baholash uchun ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari, sun’iy intellektdan advokatlarga kerakli tekshiruvni bajarishda yordam berish mexanizmi sifatida foydalanish mumkin. Sun’iy intellekt hatto yuridik mutaxassislarga ish vaqtini elektronlashtirishda yordam berish uchun ham ishlatilgan.
Yuridik texnologiya tarixini 1970-yillardan boshlab uchta to‘lqinga bo‘lish mumkin. Ularning har biri raqamli infratuzilmadagi fundamental yutuqlar (dasturiy ta’minot funksiyalarini yaxshilash, aloqa texnologiyalari, ma’lumotlarni saqlash imkoniyatlari va o‘zaro ishlash standartlari) ta’sirini aks ettiradi.
Birinchi to‘lqin, taxminan 1970–1990-yillar 1960-yillarda Yevropa va AQShda huquqiy tadqiqotlar va ma’lumotlar bazalari avtomatlashtirildi. Ushbu tizimlarning aksariyati eksperimental bosqichdan tashqarida rivojlanmagan bo‘lsa-da, ular huquqiy ma’lumotlarni qidirish dizaynini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
1970-yillarning boshida AQShda Lexis va Westlaw yuridik xizmatlari tomonidan yirik tijorat
platformalari ishga tushirilgan. O‘sha o‘n yillikning oxiriga kelib AQShdagi yirik yuridik firmalarning barchasi Lexisning mijozlari edi.
1970-yillarning oxiri va 1980-yillar davomida huquqiy ekspert tizimlari rivojlandi. AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlarda tadqiqot dasturlari o‘sishi kuzatildi.
Biroq 1980-yillarning oxiri 1990-yillarning boshiga kelib, konseptual asoslarni hisobga olmaganda, aksariyat loyihalar funksional jihatdan yangilikka uchramadi. Tizimlar juda o‘ziga xos bo‘lib, huquqning juda tor sohalarida ishlash uchun qurilgan yoki yuridik ekspertizadan farqli ravishda “byurokratik” qarorlar qabul qilishni ta’minlagan.
Ikkinchi to‘lqin, taxminan 1991–2012-yillar Ushbu davrda raqamli transformatsiya to‘rtta asosiy texnologik o‘zgarish tufayli amalga oshirildi.
Birinchisi, qayta ishlash quvvati va ma’lumotlarni saqlashda sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. Shaxsiy kompyuterdan foydalanish ortdi.
Ikkinchidan, dasturiy ta’minot arzonlashdi, ilovalar assortimentini ishlab chiqishda tezkor dizayn texnikasiga o‘tildi.
Uchinchidan, internet, 1980-yillarning boshlarida yaratilgan bo‘lsa-da, 1990-yillarning boshida keng tarqala boshladi. O‘n yillikning ikkinchi yarmida esa innovatsiyalar to‘lqinini yuzaga keltirdi. Taxminan 2000-yillarning o‘rtalarida internetning navbatdagi innovatsion bosqichi boshlandi. Bu vaqt statik tarmoqdan dinamik yoki “ishtirokchi” internetga o‘tish deb ataladi.
To‘rtinchidan, 2007-yildan keyin 3G aloqa tarmoqlari paydo bo‘ldi. Hamda “aqlli telefon”ning chiqarilishi natijasida rivojlanish kuchaydi.
1990-yillarning boshida ba’zi yirik yuridik firmalar o‘zlarining buyurtma tizimlarini ishlab chiqqan edilar (masalan, Plotnikoff va Woolfson). Internet huquqiy ma’lumotlarni qidirish uchun alohida terminal va CD-ROM cheklovlari talablarini bekor qildi. Bu esa yuridik firmalar uchun tijorat tizimlariga ish stolidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish imkonini berdi. Bundan tashqari, 1990-yillarning o‘rtalaridan boshlab, huquqiy axborot institutlari tarmoqlariga bepul kirildi.
1990-yillarning o‘rtasiga kelib yuridik firmalar marketing vositalari sifatida veb-saytlarini tuzishdi. “Web2.0” ning rivojlanishi bilan ko‘plab statik “broshyura” saytlari mavjud edi (hali ham mavjud), ular yanada interaktiv bo‘ldilar. Va ularga yuridik bozorning muhim funksiyalarini ta’minlovchi platformalar qo‘shildi.
1995-yillarda shaxsiy kompyuterlar advokatlar uchun ish stolidagi standart vositaga aylandi. Amerika advokatlar assotsiatsiyasining 1995-yildagi kichik firmalar va yakka tartibdagi amaliyotchilarni o‘rganishi shuni ko‘rsatdiki, respondentlarning 87 foizi amaliyotlarida shaxsiy kompyuterdan foydalangan. 1990-yilda esa bu ko‘rsatkich 59 foizni tashkil qilgan.
Nihoyat, ushbu bosqichda raqamlashtirish sud jarayonlarini ham qamrab oldi.
Uchinchi to‘lqin: 2012-yildan hozirgacha 2010-yillarning o‘rtasida investitsiyalarning ortishi yetuk huquqiy bozorlarda o‘sishni ta’minladi. Ushbu o‘sishning katta qismi startap faoliyatiga to‘g‘ri keldi. Avstraliyada 2015 va 2018-yillar oralig‘ida bozorga 49 ta yangi firma kirgach, yuridik texnologiya sanoati deyarli ikki baravar ko‘paydi. Braziliyada hozir 150 ga yaqin yuridik texnologik startap mavjud bo‘lib, ular 2017 va 2019-yillar orasida uch baravar ko‘paygan. Ushbu o‘zgarishlar kompyuterning qayta ishlash quvvati, ma’lumotlarni saqlash, tarmoq kengligi va mobil texnologiyalarning doimiy yaxshilanishi va bunday yutuqlardan foydalangan dasturiy ta’minot innovatsiyalari bilan mustahkamlangan.
Ba’zi tahlilchilarning ta’kidlashicha, moliyaviy xizmatlarga yo‘naltirilgan startaplar so‘nggi besh yil ichida o‘sgan, yuridik xizmatlar sohasidagi startaplarda bunday yuksalish kuzatilmagan. Xuddi shu manbaga ko‘ra, 2011-yildan beri global yuridik texnologiya kompaniyalari jami moliyalashtirishda atigi 739 million dollar to‘plagan1.
Yuridik sohada texnologiyalarni rivojlantirish uchun avvalo “Legal tech” nima ekanligi tushunib olish maqsadga muvofiq.
“Legal tech” kasbiy yuridik faoliyat uchun axborot texnologiyalari xizmatlariga ixtisoslashgan va 2000-yillarning oxiridan boshlab iste’molchilarga axborot texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan biznes sohasi hisoblanadi. Shuningdek, “Legal tech” yuridik sohani raqamli texnologiyalar bilan qamrab oluvchi, yuridik xizmatlarni avtomatlashtirilgan tarzda ko‘rsatish, yuridik masalalarni raqamli texnologiyalar yordamida yechishga qaratilgan yurisprudensiya va axborot texnologiyalari sohalarining uyg‘unligida hosil bo‘lgan yo‘nalishdir.
Tashqi tomondan, “Legal tech” tushunchasi va uning ostida bo‘lishi mumkin bo‘lgan huquqiy jarayonlar aniq-ravshandek ko‘rinadi. Aytish mumkinki, yuridik texnologiya – yuridik faoliyat bilan shug‘ullanayotganda foydalanish mumkin bo‘lgan har qanday texnologiya. Biroq bu ta’rifning bir qator zaif tomonlari bor. Bu, albatta, o‘z-o‘ziga havola bo‘lib, uning tarkibiy qismlariga nisbatan atamani belgilaydi. Bundan tashqari, u yuridik texnologiya doirasida mavjud bo‘lgan ko‘p yangiliklar va xilma-xillikni yo‘q qiladi, shu bilan birga, hech qanday “huquqiylik”ka ega bo‘lmagan ko‘plab oddiy texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
“Legal tech” uchun mos keladigan texnologiyalarning xilma-xilligi sababli olimlar uning aniq va qisqa ta’rifini ishlab chiqish uchun ko‘p bahs qilishgan. Ularning ayrimlari “Legal tech”ni “huquqiy ish jarayonini to‘liq yoki qisman avtomatlashtirish, yuridik xizmatlar ishlab chiqaruvchilarga qaror qabul qilishda yordam berish va mijozlarga, yakuniy foydalanuvchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri huquqiy ma’lumot va maslahatlar berish uchun raqamli axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish”2 deb ta’riflaydi.
Hoffmann-Reim shunga o‘xshash ta’rifni taklif qiladi va yuridik texnologiyani “huquqni aniqlash, sharhlash va qo‘llashda yordam berish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanish va ba’zi hollarda uni yaratishda qo‘llash”3 deb ta’riflaydi.
Salmeron-Manzano yuridik texnologiyalarga huquqshunoslar yoki yuridik maslahatga muhtoj bo‘lganlar foydalanadigan onlayn xizmatlar sifatida e’tibor qaratadi4.
P. Gouder huquqiy texnologiyalarni aniq belgilashga e’tibor qaratish o‘rniga, ularni yuridik amaliyotga ta’siri turiga ko‘ra tasniflashning foydali usulini taqdim etadi5.
Ushbu toifalash sxemasi yuridik texnologiyalarni ikki turga ajratadi:
– joriy amaliyotni takrorlaydigan “arzonroq advokat” turi;
– yuqori samaradorlik va avtomatlashtirilgan huquqiy qarorlar qabul qilishni ilgari imkoni bo‘lmagan usullar bilan osonlashtiradigan “o‘zgartiruvchi sun’iy huquqiy idrok” turi.
“Legal tech” yuristlar uchun kompyuter dasturlari va hatto sud jarayonlari, konsalting, xususiy amaliyot yoki korporatsiyalar uchun o‘zboshimchalik bilan keng texnologik yechimlar emas, balki birinchi navbatda yuridik yangiliklar, yuridik kasbning mazmunini o‘zgartiradigan yondashuvlar hisoblanadi.
Huquqiy texnologiya katta biznesdir. Huquq va texnologiya startap bozori 2025-yilga kelib 28 foizga o‘sishi taxmin qilinmoqda. 2,5 milliard dollar daromad olishi kutilmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining hisob-kitoblariga ko‘ra, dunyo bo‘ylab to‘rt milliardga yaqin odam qonun ustuvorligidan mahrum. Bu esa yuridik sanoatga ulkan imkoniyat eshigini ochadi.
Huquqiy texnologiyalar va tartibga solish texnologiyalari sohasidagi eng so‘nggi yangiliklardan foydalanish aholining qonun bilan o‘zaro munosabatlarini konseptual jihatdan
o‘zgartirishga imkon beradi.
So‘nggi paytda “Legal tech” atrofida yuridik sohaga aloqasi bo‘lmaganlar ham yuridik texnologiyalarga qiziqish bildirgan. Masalan, Skolkovo “Legal tech” bo‘limi rahbarlaridan birining fikrini inobatga olgan holda shuni ta’kidlash mumkinki, huquqshunoslar uchun texnologiyalarga ixlosmand yosh tadbirkorlar orasida yuridik ma’lumotli yoki boshqa kasb-hunarga ega bo‘lganlarning ulushi unchalik katta emas6. Shu bilan birga, so‘nggi o‘n yilliklarda intellektual mulk qonuniy mavhumlikdan muhim iqtisodiy boylikka aylandi.
Ijodkorlik yoki texnik yechimlardan pul topish uchun huquqshunos bo‘lishingiz shart emasligi ko‘rinib qoldi.
Huquqiy texnologiyalarning bugungi “dunyoviyligi” asosan sanoatning nihoyatda yaxshi va aniq tartibga solinishi bilan bog‘liq. Masalan, yuridik raqamli xizmatlar yoki mahsulotlar provayderida sertifikatlash, ro‘yxatdan o‘tish yoki huquqshunosning boshqa tasdiqlangan maqomi bo‘lmasligi kerak deb hisoblanadi. Dunyoda huquqiy texnologiyalar bozorini rivojlantirishga to‘siqlar deyarli yo‘q desak ham bo‘ladi, chunki yuridik mahsulotlar va xizmatlar har kim tomonidan ishlab chiqarilishi va sotilishi mumkin. Rivojlangan davlatlarda hukumat va taraqqiyot institutlari ilg‘or onlayn yechimlarni doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlab kelmoqdalar.
Yuridik ma’lumotlar bazalari elektron shaklga o‘tkazilgan. Ular hech bo‘lmaganda kartoteka uchun material yoki neyron tarmoq uchun oziq sifatida xizmat qilishi mumkin.
Barcha davlatlarda ham hukumat ushbu sohani qo‘llab-quvvatlamaydi. Ular boshqa sohalarga pul tikishni afzal ko‘rishadi. Bu harakatni huquqiy bozorning sust rivojlanishi bilan izohlash mumkin.
Ma’lumki, ko‘p davlatlarda “Legal tech” ishtirokchilarining qariyb 80 foizi hududlarda ishlaydi7. Va bu firmalarda ishchi soni ko‘pi bilan 10 kishini tashkil qiladi.
Bunday kichik firmalar zamonaviy “Legal tech” mahsulotlarini sotib ololmaydilar. Chunki ular meros va ishonchnoma institutidan boshqa faoliyatga talab sezishmaydi.
Furqat TOJIYEV,
Toshkent davlat yuridik universiteti mustaqil izlanuvchisi
1 www.cbinsights.com/blog/legal-tech-startup-funding
2 Julian Webb, ‘Legal Technology: The Great Disruption?’ in Richard L Abel and others (eds), Lawyers in 21st Century Societies (vol II, Hart Publishing 2021)
3 Wolfgang Hoffmann-Riem, ‘Legal Technology/Computational Law’ (2021) 1 J Cross-disciplinary Res
Computational L.
4 Esther Salmero´n-Manzano, ‘Legaltech and Lawtech: Global Perspectives, Challenges, and Opportunities’ (2021) 10 MDPI J Laws 24.
5 Paul Gowder, ‘Transformative Legal Technology and the Rule of Law’ [2018] UTLJ <https://www.utp journals. press/doi/abs/10.3138/utlj.2017-0047>accessed 22 June 2020.
6 На стыке права и инноваций: итоги международной конференции Skolkovo LegalTech. Black Edition 2019: докл. – М., 2019. 35-б.
7 Три столпа LegalTech, или почему правовые инновации в России – благодарное предприятие. https://rg.ru/2020/09/21/tri-stolpa-legaltech-ilipochemu-pravovye-innovacii-v-rossii-blagodarnoe-predpriiatie.html.
